Ekonomistët rrallë kanë qenë të interesuar në proceset me të cilat ndërtohen rregullat e lojës dhe institucionet apo organizatat bashkimi i të cilave siguron qëndrueshmërinë e një regjimi socio-ekonomik. Mungesa për të kuptuar depresionin e gjatë që pasoi rënien e regjimit sovjetik në Rusi është dëshmi e kësaj mangësie. Sidoqoftë, duke i marrë parasysh të gjitha, kjo është pyetja e shtruar nga emergjenca për të dalë nga koma, në të cilën janë zhytur ekonomitë në përpjekje për të ndaluar pandeminë Covid-19: si mund të rindërtohet një sistem ekonomik funksional nga përbërës të shkëputur nga njëri-tjetri ?
Në mungesë të një kthimi në histori, secili ofron një qasje normative sipas preferencave të tyre doktrinore ose ideologjike. Për ta lehtësuar rikuperimin, taksat e prodhimit duhet të shfuqizohen, thonë organizatat e punëdhënësve. Ne duhet ta rivendosim taksën e pasurisë, të vendosim një taksim kalimtar, apo edhe të përhershëm, mbi të ardhurat e larta dhe të shkojmë më shumë drejt drejtësisë sociale, pretendojnë studiuesit dhe lëvizjet e majta. Të tjerë sugjerojnë “të fillohet nga zero”: më në fund duhet të merret parasysh kërcënimi i kolapsit ekologjik dhe të vonojë ardhjen e këtij të fundit, gjë të cilën karantina e ka treguar si mundësi.
Eksplorimi i trashëgimisë së dy dekadave të fundit është një parakusht. Pandemia vjen në një kohë të shënjuar nga dalja e vështirë nga kriza e vitit 2008, e cila nuk çoi në një kthim në mbikëqyrjen e rreptë të financave. Përkundrazi: përfshiu ruajtjen e normave të interesit afër zeros për të stimuluar aktivitetin ekonomik, një burim shpërthimesh të përsëritura – në këtë rast mbi naftën dhe mallrat – në shoqëritë e dominuara nga financimi. Të ardhurat kapitale në rritje dhe pasiguria e punësimit ushqejnë një rritje të vazhdueshme të pabarazive. Në fillim të vitit 2020, politikanët nuk mund të imagjinonin që një virus do të ishte në gjendje të ndalonte këto dinamika të fuqishme.
Pasiguri radikale
Nga vëzhgimi i SARS dhe H1N1, specialistët e shëndetit publik kishin arritur në përfundimin se ishte e nevojshme të përgatiteshin për kthimin e epidemive, probabiliteti i të cilave u rrit me lëvizjet nëpër botë. Mesazhi u mor në Azi, por jo në Shtetet e Bashkuara ose Evropë – larg tij. Në përgjithësi, qeveritë janë përpjekur të kufizojnë rritjen e kostove shëndetësore, edhe nëse nënkupton nëninvestim në pajisjet bazë për të luftuar epidemitë. Tronditja është e madhe kur përparimi i shpejtë i infeksioneve kërkon një masë radikale – konfinimin – për mungesë planifikimi dhe përgatitje të mjeteve për një strategji efektive: provë, gjurmim dhe izolim. Kjo shpjegon vdekshmërinë e pabarabartë të pandemisë midis zonave të mëdha të ekonomisë botërore dhe midis vendeve të aferta gjeografikisht (Franca dhe Gjermania, për shembull).
Vendimi i shumë qeverive për t’i dhënë përparësi mbrojtjes së jetës njerëzore mbi ndjekjen e normalitetit ekonomik përmbys hierarkinë tradicionale të vendosur nga programet e mëparshme të liberalizimit, të cilat kishin dobësuar sistemin e kujdesit shëndetësor. Ky ndryshim i papritur ngre një seri nevojash për përshtatje që kalojnë nëpër shoqëri: paniku i bursës, luhatja e çmimit të naftës, ndalja e kredisë, ulja e konsumit, paqëndrueshmëria e kursit të këmbimit, braktisja e ortodoksisë buxhetore, etj.
Shpërthimi i Covid-19 në fillim i befasoi komentuesit dhe vetë pjestarët, në pamundësi për të gjetur fjalët për të përshkruar situatën me të cilën përballeshin. Pas luftës kundër terrorizmit, a ishte e mençur t’i deklarohej luftë një virusi? A ishte e rëndësishme të cilësohej si “recesion” çfarë është në fakt një vendim politik dhe administrativ për të ndaluar të gjitha aktivitetet që nuk janë të nevojshme për luftën kundër pandemisë dhe për jetën e përditshme?
Jospecialistët dhe udhëheqësit politikë mund të kenë besuar se përparimet në biologji do të lejonin kontroll të shpejtë të Covid-19. Ata injoruan paralajmërimin e studiuesve të virologjisë: nuk ka një virus tipik, secili ka karakteristika që duhet të zbulohen ndërsa përhapet. Prandaj autoritetet duhej të merrnin vendime afatgjata përballë pasigurisë radikale. Si vendoset sot kur dihet që nuk dihet ende se çfarë do të përfundojmë duke ditur pasnesër – për fat të keq ndoshta shumë vonë? Lamtumirë llogaritjes ekonomike racionale! Rezultati është një mimikë e përgjithshme: është më mirë të jenë të gjithë gabim së bashku sesa të kesh të drejtë vetëm. Kështu, qeveritë kopjojnë njëra-tjetrën dhe përfundojnë duke përdorur të njëjtin model të përhapjes së pandemisë. Financuesit janë të kënaqur të investojnë në fonde që imitojnë indeksin e bursës, pasi ata nuk kanë informacionin përkatës për vlerësimin e aktiveve financiare. Po kështu, qeveritë duhet të përtërijnë me masa të paprecedente, gjë që shton një pasiguri të dytë radikale, sepse askush nuk e di ndikimin përfundimtar.
Kjo shpjegon pjesërisht natyrën përplasëse të vendimeve publike dhe kontradiktat që rrjedhin përmes fjalimeve zyrtare. Kjo përhapje e pasigurisë ka një pasojë të rëndësishme për sa i përket përgjegjësisë: kur dihen strategjitë që kanë provuar se janë më efektive, a do të jenë në gjendje qytetarët e dëmtuar nga trajtimi joadekuat i pandemisë të paraqesin një ankesë kundër administratës shëndetësore apo edhe kundër politikave?
Ndërsa vendimi për të ndaluar praktikisht ekonominë rrezikonte falimentimin e kompanive më të brishta dhe varfërimin e kompanive më të dobëta, ai duhej të shoqërohej me masa për të mbështetur ndërmarrjet dhe të ardhurat e punonjësve. Në Francë, kontributi masiv i shtetit prishet me projektin e një kthim në ekuilibër të financave publike: është e domosdoshmëria e shëndetit publik dhe urgjenca – nëse jo paniku – që justifikojnë këtë rivlerësim të doktrinës qeveritare. Por shpresat për një fitore të shpejtë mbi virusin janë zhdukur dhe janë zgjatur masat sanitare, pra përpjekja buxhetore. Jeta njerëzore, e cila dukej sikur nuk kishte çmim, tani ka një kosto. Turizmi, hotelieria, transporti ajror, argëtimi: sektorë të tërë janë në prag të falimentimit dhe organizatat profesionale po bëjnë thirrje për kthim në një aktivitet më të qëndrueshëm ekonomik. Aktivitet i cili nuk mund të jetë siç mbizotëroi në 2019, pasi barrierat për përhapjen e virusit peshojnë në produktivitetin, kostot dhe përfitimin..Logjikisht, nëse emocioni i krijuar nga Covid-19 provon të jetë i qëndrueshëm, pandemia mund të shënojë krijimin e një procesi vetëdije: kërkesa për mirëqenie duhet të bëhet themeli i shoqërive. Kjo prognozë optimiste duhet të zbutet, sepse, nga e kaluara, Covid-19 nuk ka bërë një pastrim deri në rrënjë. “Gjithçka duhet të ndryshojë në mënyrë që asgjë të mos ndryshojë”, veçanërisht në shpërndarjen e pushtetit brenda shoqërive dhe në shkallë ndërkombëtare. Nga njëra anë, Covid-19 ka ndryshuar tashmë një numër sjelljesh dhe praktikash: struktura e konsumit ka regjistruar rreziqet e marrëdhënieve ballë për ballë; puna është dixhitalizuar, duke lejuar shkëputjen kohore dhe gjeografike nga detyrat që prodhojnë një të mirë ose shërbim të dematerializuar; lëvizja ndërkombëtare e njerëzve është penguar gjatë; dhe zinxhirët e vlerave globale nuk do të dalin të padëmtuara nga përpjekjet për të rimarrë një farë sovraniti kombëtar mbi prodhimin e mallrave të gjykuara strategjike. Mënyrat e rregullimit do të transformohen, me pak shanse për t’u kthyer në të kaluarën.
Nga ana tjetër, Covid-19 ka përshpejtuar dy nga tendencat e vërejtura që nga dekada e vitit 2010. E para lidhet me kapitalizmin e platformës, përqendruar në shfrytëzimin e informacionit të çfarëdo lloji, i cili ka filluar të pushtojë botën. Me krizën shëndetësore, ai ka treguar fuqinë e tij duke ruajtur aktivitetin e tregtisë elektronike falë algoritmeve të saj të shtuara nga inteligjenca artificiale dhe logjistika, duke ofruar informacion në kohë reale për të gjitha aktivitetet, duke lehtësuar punën dhe mësimdhënien në distancë, duke eksploruar rrugët e ardhshme të hapura në sektorë të rinj (automjete autonome, përdorim komercial i hapësirave, telemjekësi, pajisje mjekësore). Nga ana e tyre, financuesit po vënë bast për sukses afatgjatë në kontekstin e një rënieje të ekonomisë tradicionale. Ky kapitalizëm pushtues transnacional duket se ka dalë edhe më i fuqishëm nga kriza shëndetësore.
Por kjo gjithashtu zgjoi homologun e tij dialektik: një mori kapitalizmash të drejtuara nga shteti të cilat, të shtyrë nga ata që u lanë pas nga hapja e ekonomive, synojnë të mbrojnë prerogativat e shtetit komb, duke përfshirë edhe fushën ekonomike. .Ndërsa dobësitë e globalizimit zbeheshin, u ngritën lloje të ndryshme të kapitalizmit shtetëror. Qeveritë e tyre po dalin ideologjikisht të forcuara nga pandemia, e cila ka rehabilituar rolin mbrojtës të kufijve.
Ky prezantim nuk mund të mos zgjojë një kundërshtim në arsyes së shëndoshë: si mund të bashkëjetojnë dy regjime të tilla të kundërta? Po ta shohim më nga afër, ata ushqehen me njëri-tjetrin. Ofensiva e multinacionalëve dixhitale ka si homolog të saj një disartikulim të sistemeve prodhuese kombëtare dhe një polarizim të shoqërive përgjatë një linje frakture midis grupeve dhe profesioneve të cilët lulëzojnë në konkurrencën midis territoreve, dhe të tjerëve, pra humbësve, standardi i jetesës të cilëvë po ngec ose po bie. Ky është terreni për lëvizjet që mbrojnë identitetin kombëtar dhe i kërkojnë shtetit që t’i mbrojë ata nga erërat e forta të konkurrencës ndërkombëtare.
Në mënyrë paradoksale, pandemia i forcon të dy këto lloje të kapitalizmit. Kapitalizmi transnacional i informacionit ka zotëruar prej shumë kohësh tregtinë elektronike dhe punën nga shtëpia. Distancimi fizik është në zemër të modelit të tij produktiv dhe masat e konfinimit i lejojnë të pushtojë shpejt klientët, të zhvillojë aplikacione të reja për mjekësinë, arsimin në distancë dhe takimet e punës. Financuesit shohin tek informacioni dhe kërkimi mjekësor dy sektorë që dalin më të fuqishëm nga pandemia.
Në fushën ideologjike, qeveritë e kualifikuara si “populiste” po fitojnë terren, pasi kërcënimi i një virusi nga diku tjetër justifikon kontrollin e kufirit, mbrojtjen e sovranitetit kombëtar dhe forcimin e shtetit në sferën ekonomike. Kapitalizmi shtetëror nuk pretendon të konkurrojë me kapitalizmin transnacional, por thjesht të pohojë sovranitetin ekonomik, edhe nëse fitohet në dëm të standardit të jetesës. Qeveritë mund të kërkojnë nga Kina që të përmbajë Gafam (Google, Apple, Facebook, Amazon dhe Microsoft), në mënyrë që një ndarje e hapësirës globale midis dy sferave të ndikimit të bëhet e mundur, pa nënkuptuar domosdoshmërisht fitoren e njëra mbi tjetrën.
Në këtë klimë të zymtë, konfliktet shoqërore, të pa kapërcyera në të kaluarën e afërt, ka të ngjarë të rishfaqen, veçanërisht pasi vendet e shkatërruara të vendeve të punës mund të tejkalojnë ato të krijuara në sektorët e së ardhmes. Në kapitalizëm, një regjim socio-ekonomik është i zbatueshëm vetëm nëse bazohet në një kompromis themelor që organizon arkitekturën institucionale – në veçanti atë të marrëdhënies së pagave dhe konkurrencës -, drejton akumulimin dhe kanalizon konfliktin midis kapitalit dhe punës. Polarizimi i shoqërive e bën ushtrimin jashtëzakonisht të vështirë, por do të ishte iluzion të mendohet se masat thjeshtë teknike, sado inovative të jenë, mund të zëvendësojnë rolin e politikës në ndërtimin e kompromiseve të reja.
Ndërtimi i kompromiseve të reja
Meqenëse do të ishte e kotë të kërkojmë një parashikim në një determinizëm teknologjik ose ekonomik, pse të mos imagjinojmë se si forcat që punojnë në shoqëritë post-Covid-19 mund të çojnë në konfigurime të pajisura me një koherencë të caktuar?
Një e ardhme e parë mund të rezultojë nga një aleancë midis teknikave dixhitale dhe përparimeve në biologji për të rezultuar në një shoqëri të survejimit së përgjithësuar e cila krijon dhe bën të mundur një polarizim midis një numri të vogël të njerëzve të pasur dhe një mase subjektesh të shfuqizuara nga braktisja e idealit demokratik.
E ardhmja e dytë mund të rezultojë nga shembja e një shoqërie të tillë. Zhvendosja e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe dështimi për të zbatuar një determinizëm biologjik tregojnë nevojën për një shtet social që bëhet mbrojtësi i një demokracie të shtrirë në ekonomi. Suksesi i një numri në rritje të përvojave kombëtare bën edhe një herë të mundur që të ndërtohet përfundimisht një regjim ndërkombëtar i përqendruar në të mirat publike globale dhe të përbashkëtat pa të cilat regjimet kombëtare nuk mund të lulëzojnë. Historia do të kujdeset për pavlefshmërinë, ose jo, të këtyre dy vizioneve dhe për të na befasuar, siç bëri Covid-19.
*Ekonomist. Autor i librit Kapitalizmat në Testin e Pandemisë, La Découverte, 2020, mbi të cilin bazohet ky tekst.
