“Drejtimi i botës demokratike”. Ky është sllogani që duket se përmbledh programin e politikës së jashtme të z.Joseph Biden. Për ta sqaruar përmbajtjen e kësaj ambicie, kandidati demokrat për zgjedhjet presidenciale të SHBA mori pjesë në mars të vitit 2020 në Foreign Affairs, një platformë me titull “Pse Amerika duhet të udhëheqë përsëri”. Ai konstatoi se “është duke u shembur sistemi ndërkombëtar që Shtetet e Bashkuara kanë ndërtuar me kaq kujdes “. Dhe e vuri këtë rënie përballë triumfeve të fituara nga vendi i tij – fitorja gjatë Luftës së Dytë Botërore, rënia e “perdes së hekurt” – të cilat përcaktuan rendin liberal ndërkombëtar në versionet e tij bipolare (1947-1991), më pas unipolare (1991-2008). Ish-zv.presidenti i z.Barack Obama pranon pa dyshim se të këqijat më të rënda amerikane – nga dështimi i përgjithshëm i sistemit arsimor te aksesi i pabarabartë në kujdesin shëndetësor deri në falimentimin e politikës së burgjeve – janë sot të një natyre të brendshme. Megjithatë, ai këmbëngul se diplomacia mbetet një nga burimet kryesore të ndikimit të Uashingtonit dhe se marrëdhënia e Shteteve të Bashkuara me botën, e dëmtuar nga administrata Trump, duhet të restaurohet me prioritet, “jo vetëm me shembullin e fuqisë sonë, shkruan ai, por edhe me fuqinë e shembullit tonë”.
Ky koncept i restaurimit dhe ekzemplaritetit përshkon të gjithë platformën demokratike mbi politikën e jashtme. Redaktorët e saj – shumica dërrmuese e editorialistëve mainstream amerikanë, kontributet e të cilëve filtrohen nga ekspertët Ely Ratner dhe Daniel Benaim – besojnë se bota nuk do mund të “vetorganizohej”. Nuk do të kishte zgjidhje tjetër përveç rindërtimit të një rendi në të cilin administrata Trump do të kishte bërë vetëm një parantezë shkatërruese. Prandaj, ky rend duhet të rindërtohet, jo të rimendohet. Shtetet e Bashkuara, të cilat përmbajnë planet për ndërtesën origjinale, themelet e së cilës mbeten, logjikisht do të merrnin rolin e trefishtë të promotorit, menaxherit të projektit dhe të zgjedhurit të bashkëpronësisë. Përndryshe, paralajmëroi Biden dhe këshilltarët e tij, “dikush tjetër do të zërë vendin e Shteteve të Bashkuara, por jo në një mënyrë që do të përfitojmë interesat dhe vlerat tona, ose askush nuk do ta bëjë , dhe kaosi do të vijojë”. Argumenti më i mirë për këtë tezë paternaliste është natyrisht brutaliteti i shfaqur nga administrata Trump për një numër çështjesh, nga tërheqja e njëanshme e planit të veprimit të përbashkët bërthamor iranian te orientimi i paekuilibruar në çështjen izraelito-palestineze. Megjithatë, sado bindës është kontrasti me politikën Trumpiane për disa, “restaurimi” diplomatik demokratik mbështetet në tre gabime perspektive.
Në fillim, keqkupton përkufizimin e një “rendi” ndërkombëtar, një koncept që shpesh e sheh në terma ekskluzivisht hierarkikë. Për më tepër, ai nuk i pranon provat e evolucionit bashkëkohor multipolar. Së fundmi, ky projekt demokrat sugjeron që të gjitha veprimet e presidencës Trump do të ishin një dështim ose një keqlexim i marrëdhënieve ndërkombëtare.
Një “rend” ndërkombëtar nuk është kurrë një bllok, por një mbivendosje e disa niveleve. E para (“makro-politika”) bazohet në efektin polarizues të marrëdhënieve midis shteteve më të fuqishme, për aq sa aktorët e tjerë do të orientojnë një pjesë të strategjisë së tyre sipas antagonizmave hierarkike të rangut të parë. Marrëdhëniet aktuale midis Kinës, Bashkimit Evropian, Shteteve të Bashkuara dhe Rusisë ilustrojnë efektet tërheqëse-zmbrapsëse të këtij niveli të parë. E dyta (“mesopolitika”) ka të bëjë me ekzistencën e konfigurimeve rajonale politiko-strategjike, të cilat paraqesin regjime të ndryshme të bashkëpunimit dhe konkurrencës në varësi të identitetit dhe interesave të shteteve që i përbëjnë ato. Këto konfigurime rajonale mund të kenë një efekt filtrues i cili zbut efektet e polarizmit të gradës së parë. Ky është rasti, për shembull, i Shoqatës së Kombeve të Azisë Juglindore (’Association des nations de l’Asie du Sud-Est -Asean), forumi i të cilës në disa raste u lejon anëtarëve të saj të mbajnë “opsione të hapura” pavarësisht presioneve të kundërta nga Pekini dhe Uashingtoni. Disa fuqi të mesme gjejnë atje mundësinë e ruajtjes së lirisë strategjike të veprimit duke mbrojtur interesa konkretë me fqinjët e tyre. Së fundmi, elementi i tretë i një rendi ndërkombëtar qëndron në ekzistencën e një konvergjence interesash të pakorreluara nga çdo ndarje gjeografike midis shteteve të ndryshme. Kjo pasqyrohet në marrëveshjet ndërkombëtare në lidhje me temat universale për sa i përket shëndetit, kulturës, tregtisë, teknologjisë, financave, sigurisë, etj.
Qasja “gjithçka ose asgjë”
Për shkak se ka disa nivele të dallueshme, një “rend” ndërkombëtar bazohet më pak në nocionin e hierarkisë sesa në rregullimin e përhershëm të ekuilibrave të paqëndrueshëm të pushtetit, subjekt i efekteve delikate të ndryshimit, veçanërisht në nivel rajonal. Më 1942, teoricieni realist i marrëdhënieve ndërkombëtare Nicholas Spykman dha një përkthim befasues të kësaj trazire: “Në një botë dinamike në të cilën forcat evoluojnë dhe idetë ndryshojnë”, shkruajti ky kritik i mesianizmit amerikan, “asnjë strukturë ligjore nuk mund të ekzistojë në mënyrë të përhershme. Ruajtja e rendit të një shteti nuk konsiston në caktimin njëherë e përgjithmonë të zgjidhjes së supozuar për të gjitha problemet, por përkundrazi konsiston në marrjen e vendimeve të cilat, në baza ditore, do të zbutin fërkimet njerëzore, ekuilibrojnë forcat shoqërore dhe promovojnë kompromise politike . Kjo gjë përfshin caktimin, në rrethana të ndryshueshme, se çfarë duhet të ruhet dhe çfarë duhet të ndryshohet. Ruajtja e rendit të shoqërisë ndërkombëtare është një problem i të njëjtës natyrë.” Evolucioni i shoqërisë së sotme ndërkombëtare ilustron rëndësinë e këtij vizioni i cili, në vend që të kundërshtojë inercitë gjeopolitike dhe dinamikën shoqërore, i pajton ato në kuadrin e një analize në lëvizje.
Tridhjetë vjet pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, konfigurimi i ekuilibrave të fuqisë globale dhe rajonale ka ndryshuar thelbësisht. Shtetet e Bashkuara, të cilat kanë epërsi të konsiderueshme ushtarake mbi pjesën tjetër të botës, duhet të marrin parasysh progresin e dukshëm të një Kine metodike dhe largpamëse. Për partnerët e saj të cilët dëshirojnë të “hipin në trenin ekpres të zhvillimit kinez” – për të ripërdorur shprehjen e Z. Xi Jinping, e duartrokitur ngrohtësisht në vitin 2017 nga pjesëmarrësit e Forumit Ekonomik të Davos -, tani ajo është mjaftueshëm e fortë për të propozuar drejtues socializimi alternativ gjeopolitik dhe gjeoekonomik nga ato të Shteteve të Bashkuara. Eshtë pikërisht Kina, nën mbikëqyrje që nga administrata e Klintonit dhe tani plotësisht “e dukshme”, ajo të cilën ushtria amerikane po shënjestronte duke krijuar në 2018 një komandë të re të parashikimit (“The Futures Command”). Misioni i saj nuk ishte, kësaj herë, të diskutojë se si të “pushtohen zemrat dhe mendjet” në “luftën globale kundër terrorizmit”, por të përgatisë një konflikt të armatosur me një kundërshtar ushtarak të një niveli ekuivalent, në fusha të reja konfrontimi si hapësira jashtë-atmosferike. Rritja e tensionit është e vërtetë: Michael O’Hanlon, ekspert në Brookings Institution, tërheq vëmendjen për rrezikun tani të besueshëm të luftërave të mëdha që përfshijnë Pekinin, të cilat do të lindnin në kontekstin e krizave të lokalizuara. Kjo ngritje në ekstreme mund të duket fatale për ata që qëndrojnë në nivelin e parë të analizës së rendit ndërkombëtar.
Nëse i përmbahemi koncepteve klasike që përdoren zakonisht për të menduar për të ardhmen në këtë fushë, ekzistojnë kryesisht dy mundësi: ose vendosja e një ekuilibri të ri të blloqeve midis Uashingtonit dhe Pekinit, ose zëvendësimi i Shteteve të Bashkuara nga Kina si kryesuese në hierarkinë e fuqisë botërore deri në vitin 2050. Opsioni i parë do t’i jepte të drejtë, pas vdekjes, Kenneth Waltz-it, teoricien i ekuilibrit bipolar të Luftës së Ftohtë. I dyti do të detyrohej të përballej – ndër të tjera – me analizat pesimiste të Robert Gilpin, teoricien i stabilitetit hegjemonik, ose të Charles Doran, mendimtar i cikleve të pushtetit, të cilët sugjerojnë që bipolarizmi është vetëm një unipolarizëm i vonuar dhe se dorëzimi hegjemonik rrallë ndodh pa një luftë të përgjithshme.
Të dy këta skenarë funksionojnë mjaft mirë me mbrojtësit e “liberalizmit hegjemonik”. Në mesin e shumë think tanks që mbështesin “biletën” Biden-Harris, Këshilli i Marrëdhënieve me Jashtë (Council of Foreign Relations-CFR) është padyshim përfaqësuesi historik më emblematik i kësaj qasjeje. Në një vepër të fundit, titulli i së cilës tregon ambicie të matura analitike (Le Monde: një hyrje e shkurtër), presidenti aktual i tij, Richard Haass, propozon t’u përgjigjet sfidave të reja me receta që pak a shumë i referohen atyre që Henry Luce mbrojti në 1941 në një artikull ikonik që përcakton misionin e “Shekullit Amerikan”. “Vendet e botës, thotë Haass – gjithashtu autor i librave të menaxhimit – duan të gjejnë partnerë. Padyshim, partnerët duhet të ndajnë të njëjtat vlera. (…) Kjo mund të mos përputhet me imazhin që njerëzit kanë për botën dhe veprimin kolektiv – qasjen “gjithçka ose asgjë” e sugjeruar nga Kombet e Bashkuara. Ne gjithnjë e më shumë duhet të mendojmë se si të krijojmë ato që unë i quaj koalicione aktorësh të gatshëm, të aftë dhe të rëndësishëm për t’u përballur me sfida të veçanta. “
Duke sugjeruar që rendi liberal ndërkombëtar që ai dëshiron të rikthehet është më mirë sesa qasjet e të destinuara për dështim të OKB-së Haass, mbështetës i zjarrtë i kandidaturës së z.Biden, mendon të demonstrojë pragmatizmin dhe realizmin e tij. Rezultati është gjithsesi problematik. Fjalë për fjalë, dhe në kundërshtim me atë që ai pretendon, Kombet e Bashkuara kanë më pak një qasje “gjithçka ose asgjë” sesa një qasje të gjithë ose asgjë. Kjo për shkak se është ndërtuar – të paktën teorikisht – mbi parimin e barazisë sovrane të Shteteve që Organizata e Kombeve të Bashkuara (OKB) përfaqëson të vetmin forum ndërkombëtar të ligjshëm ndërkombëtarisht, ndryshe nga aleancat kolektive të mbrojtjes, gjeografikisht të kufizuara, si Organizata e Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO), ose nga “koalicionet vullnetare“(coalition of willing), efektiviteti instrumental i të cilave ka prodhuar rezultatet që njohim për njëzet vitet e fundit në Irak , Afganistan ose Libi.
Ky legjitimitet i OKB-së është më pak i zëvendësueshëm pasi skena botërore tani është mbërthyer nga një lëvizje e dyfishtë multipolare dhe poliarkike, e cila duket se i shpëton autorit. Përveç faktit se ai nuk heziton të ringjallë disa koncepte të vjetruara dhe përçarëse, siç është parulla e një “koalicioni vullnetarësh”, çmuar nga administrata e dytë e Bushit, logjika e “klubit të partnerëve” të mbrojtur nga Haass ilustron mbi të gjitha sklerozën vazhduese e cila ndikon në konceptin e rendit liberal demokratik, gjithmonë në pritje të një rinovimi të vërtetë. Michael Williams, ndër të tjerë, ka evidentuar problemin kryesor në këtë qasje: paaftësinë e tij për të menduar mbi konceptin e ndryshimit shoqëror në rendin ndërkombëtar.
Amerika “e para” apo “përpara”?
A mundet që koncepti i multilateralizmit, i përdorur me këmbëngulje nga mbështetësit e një rendi demokratik më përfaqësues, të jetë një përgjigje ndaj kufizimeve të kësaj teze në epokën multipolare? Z.Emmanuel Macron e sugjeron kur denoncon gjendjen e “vdekjes celebrale” të NATO-s, ku çdo debat do të mbytej nga disa shtete anëtare, ose kur ai përpiqet, duke hedhur poshtë çdo gjyq në naivitet, për të mbrojtur një qasje më ndërvepruese me Rusinë. Por multilateralizmi i evidentuar nga presidenti francez ka një natyrë të dyfishtë. Nga njëra anë, ajo shpreh një diplomaci gjithëpërfshirëse dhe pjesëmarrëse, duke respektuar sovranitetet dhe ndryshimet e tyre kulturore. Por gjithashtu pasqyron, për disa, një orientim të përgjithshëm që parashikon një tejkalim në rritje të prerogativave të shtetit në favor të një ideali të qeverisjes globale.
Dimensioni i parë i multilateralizmit imponohet në nivel ndërkombëtar në një mënyrë relativisht konsensuale sepse, larg nga vënia në pikëpyetje e parimit të sovranitetit, ai mbështetet në të për të funksionuar. Dimensioni i dytë, nga ana tjetër, kontestohet nga një numër në rritje shtetesh për të cilat qeverisja duhet të vendoset në nivelin e tretë të rendit ndërkombëtar (tematika të fushës universale), ndërsa qeveritë duhet të lihen të lira, në bazë të një procesi diskutimi të ligjshëm kombëtar, për të zgjedhur fatin tyre gjeopolitik në nivelin e parë dhe të dytë (marrëdhëniet me fuqitë e mëdha, konfigurimet rajonale), në përputhje me vlerat që KB ka për detyrë të reflektojë mbi diversitetin dhe organizimin e dialogut.
Ky është një nga problemet kryesore me ligjërimin liberal-hegjemonik që strukturon bazën e rendit ndërkombëtar që Z. Biden vendos të rikthejë. Edhe pse slogani “Amerika e para ” duket si prerogativë e kundërshtarit republikan, autorët e platformës së tij në fakt e kanë përvetësuar atë pa e parë. Ky demokrat “i parë” nuk shprehet në terma të përparësisë, por të pozitës. Sigurisht që nuk ka të bëjë me një Amerikë të vendosur “para askujt“, siç pohon troç vizioni i përqendruar tek vetja. Por ai megjithatë e vendos Amerikën “përpara kujtdo“, mund të thuash, për arsyen se “u takon Shteteve të Bashkuara të udhëheqin rrugën“, siç shkruan Z. Biden. Sipas tij, “asnjë komb tjetër nuk ka kapacitet”, thjesht sepse “askush nuk është ndërtuar mbi këtë ide [të lirisë]“. Ky vizion – rendi apo kaosi amerikan – mbetet një ide e shprehur në 2000 nga Nën Sekretari i Shtetit i SHBA Strobe Talbott, për të cilin, “veçanërisht në këtë shekull, Shtetet e Bashkuara kanë shprehur dhe vazhdimisht kërkojnë të promovojnë interesin kombëtar dhe vlerat e tyre kombëtare, pa parë ndonjë kontradiktë midis këtyre dy objektivave “. Kjo supozon se vlerat kombëtare, të marra nga përvoja specifike historike, mund të zbatohen në mënyrë universale.
Ky eksepsionalizëm i hapur nuk arrin të shohë hendekun në rritje midis rolit që Shtetet e Bashkuara po i japin vetes dhe fuqisë reale që kanë. Në ekuacionin e përmbysjeve bashkëkohore ndërkombëtare po shfaqet kërkesa për njohje. Kjo pikë kthese e “identitetit” është rritur në mënyrë të vazhdueshme gjatë viteve të fundit, qoftë në Kinë, Indi, Rusi, apo në zemër të bastioneve të rendit liberal demokratik perëndimor, përfshirë Shtetet e Bashkuara dhe vendet evropiane. Pasi popullarizoi konceptin e “fundit të historisë” pas Luftës së Ftohtë, Francis Fukuyama kthehet me botimin e Identity : The Demand for Dignity and the Politics of Resentment (Identiteti: Kërkesa për Dinjitet dhe Politika e Pakënaqësisë) Nëse ai pozicionohet kundër asaj që me të drejtë e përshkruan si një “fisnizëm i ri“, ai sidoqoftë e lidh nocionin e identitetit me nevojën për dinjitet dhe njohjen e bashkësive të organizuara politike (shtetërore ose jo), qoftë në kontinente “të reja” ose në “Perëndim”. Ai gjithashtu vë në dukje forcën e dinamikës së copëzimit shoqëror në një botë të globalizuar ekonomikisht.
Marrja në konsideratë e këtyre dinamikave të reja shoqërore të cilat po riformojnë rendin ndërkombëtar nuk është në programin e dy partive kryesore amerikane. Eshtë e ligjshme, ose e vërtetë, të vihet në dyshim vetë ekzistenca e një programi diplomatik nga pala republikane
Qoftë në teori, qoftë në praktikë, të dy palët përqendrohen në nivelin e parë të rendit ndërkombëtar, atë të konkurrencës hierarkike të fuqisë. Me fjalë të tjera, ata janë të kënaqur të transferojnë pasojat në nivelin e dytë, atë të konfigurimeve gjeopolitike dhe gjeoekonomike rajonale. Prandaj, interesi i ri i teoricienëve të tyre përkatës në çështjen e aleancave (për t’u “rindërtuar”, gjë që shmang rimendimin e tyre). Në rendin e ardhshëm ndërkombëtar, i cili nuk mund të lihet në kujdesin e KB, për të dy palët, Shtetet e Bashkuara nuk mund të kenë asnjë funksion tjetër përveç liderëve një kampi – “Perëndimi” për Sekretarin e Shtetit Michael Pompeo; “botë e lirë” për strategët demokratë, të cilët preferojnë këtë shprehje tjetër të Luftës së Ftohtë. Siç kemi parë, pa këtë restaurim, do të ishte “kaos”, sipas z.Biden.
Kjo tezë “gjithçka ose asgjë” nënvlerëson ose delegjitimon skenarët alternativë për ekuilibrimin e rendit ndërkombëtar. Duke pasur parasysh shqetësimin akut që prek sot lojtarët kryesorë si Japonia dhe India për shkak të rritjes së fuqisë kineze në fqinjësinë e tyre, dy lojtarët do të ishin në gjendje, së bashku ose veçmas, të prishin skenarin bipolar që është duke u rishkruar. E para është Rusia, më shumë e denoncuar nga liberalizmi hegjemonik në Evropë ose në Shtetet e Bashkuara pasi z.Trump përshkroi një « duet » të fortë me Moskën kur mori detyrën. Çfarëdo që dikush mund t’i qortojë këtij vendi – veçanërisht që nga përvetësimi i paligjshëm i Krimesë në 2014 – kjo situatë bie në kontrast me reflektimet e diplomatëve realistë amerikanë të viteve 1990, si republikani James Baker, bibliografia e të cilit sapo është botuar. “Ne duhet të bashkëpunojmë kur të mundemi me Rusinë”, tha ky i fundit në përgjigje të një reporteri të Newsweek i cili e pyeti atë në 2009 në lidhje me përpjekjet e administratës Obama për t’u afruar. Dhe kur Rusia është kundër interesave tona kombëtare, ne duhet të përballemi me të. Por është e trishtueshme të shohësh se ka njerëz në partinë time që pendohen që nuk kemi më armiq të betuar. Ne fituam shumë zgjedhje gjatë Luftës së Ftohtë sepse ishim partia e mbrojtjes kombëtare. Dhe disa duan të rikrijojnë një armik tjetër: Kinën, Rusinë. Ne nuk mund të biem dakord për gjithçka me këto vende. Por nëse ata nuk janë më armiqtë tanë sot, problemi është që ne mund t’i bëjmë ata armiq “.
Për Evropën, një mundësi e humbur
Bllokada e denoncuar nga Baker është ende e pranishme në kampin republikan – personaliteti i John Bolton e vërteton atë. Por evolucioni sociologjik i kësaj partie, gjithnjë e më pak elitiste elektoralisht, ka rezultuar që mbajtësit e flakës së Luftës së Ftohtë të migrojnë gjithnjë e më qartë në anën Demokratike. Me fjalë të tjera, përkufizimi i politikës së jashtme amerikane duket i strukturuar nga një lloj lufte klasash. Kjo e fundit ilustrohet në një mënyrë aspak të mundur, por efektive, nga një Trump që rizbulon thekset e Dwight Eisenhower për të denoncuar kompleksin ushtarak-industrial amerikan: “Unë nuk po them që ushtria është dakord me mua. Ushtarët po janë. Nivelet e larta të Pentagonit ndoshta nuk janë, sepse nuk duan asgjë përveç luftërave që lejojnë të gjitha këto kompani të që krijojnë bomba, aeroplanë dhe gjithçka tjetër të jenë të lumtur dhe t’i shkojë mbarë. “
Kjo gjuhë shkon drejtpërdrejt në zemrat e votuesve të z.Trump, të cilët preferojnë të harrojnë se ky dealmaker (negociator) është i kënaqur në të njëjtën kohë që ka marrë në vitin 2017 nga regjimi saudit një premtim për të blerë pajisje ushtarake prej 450 miliardë dollarësh. Në tërësi, këto kontradikta, për të thënë të paktën, atyre u duken më pak serioze sesa ato të kampit demokratik, i cili, në emër të ndryshimit, e quajti senatorin nga një parajsë taksash që votoi për luftën në Irak në 2002. Rendi ndërkombëtar tërheq më pak vëmendjen e tyre si zhvlerësimi i pabarabartë i klasës së mesme amerikane. Ata duan që ushtarët amerikanë të ndalojnë së humburi jetën në luftërat joproduktive. Ata do të nënshkruanin pa dyshim me të dy duart propozimet e z.Biden për “ta bërë diplomacinë përparësi të Shteteve të Bashkuara” dhe për t’i dhënë fund “luftërave të pandërprera”, nëse këto shpallje me arsye të shëndoshë do të shkruheshin prej të njëjtit grup njërëzish që kanë kundërshtuar çdo ndryshim thelbësor në strategji në Afganistan për shtatëmbëdhjetë vjet. Në fund, ata e kanë të vështirë të kuptojnë pse ata që denoncojnë regresionin nostalgjik të shprehur me parullën “Make America Great Again ” e quajnë programin e tyre diplomatik “Why America Must Lead Again” (” Pse Amerika duhet të udhëheqë përsëri”).
Kandidati i fundit për një turbullim të skenarit aktual bipolar mbetet Bashkimi Evropian, më i besueshëm në këtë rol sesa Rusia. Sidoqoftë, ai e sheh veten të vënë në pikëpyetje nga disa nga shtetet e saj anëtare, të cilat e konsiderojnë varësinë nga NATO më të favorshme sesa autonomia strategjike Evropiane – një koncept i mbështetur nga një çift i pabashkuar Franko-Gjerman dhe që nevrikos pjesëtarët e tjerë nga Haga në Varshavë përmes Kopenhagës. Zgjedhja e z.Biden ndoshta nuk do ta ndryshonte këtë gjendje. Mund edhe ta përkeqësojë atë. Tronditja e Trump së paku i ofroi Evropës mundësinë që gradualisht të marrë përsëri frenat e fatit të saj strategjik. Kjo mundësi nuk u shfrytëzua. Dhe rivendosja e mundshme e një ortakërie transatlantike nëse z.Biden mbizotëron do të inkurajonte aleatët të ktheheshin pa u penduar në një epokë të re të vartësisë strategjike.
Shpresojmë që zhvillimet demokratike politike në kontinentin evropian do ta prishin këtë “vdekje cerebrale” të ilustruar nga përqendrimi i jashtëzakonshëm në rezultatet elektorale të feudalit amerikan. Ky refleks zbulon më pak rëndësinë e Shteteve të Bashkuara në rendin ndërkombëtar sesa paaftësinë Evropiane për të menduar një zgjidhje tjetër efektive strategjike. Pavarësisht nga mësimet e epokës Trump.
