LIDHJET QË NA ÇLIROJNË
Të rishpikësh njerëzimin…

E ndikuar nga shkatërrimet ekologjike dhe qorrsokaqet e "sistemit", një ndjeshmëri e re po shfaqet : refuzimi i dominimit njerëzor mbi natyrën. Duke kundërshtuar nganjëherë provat e supozuar të një egoizmi të mirëfilltë të species dhe duke i kremtuar përkundrazi kapacitetet e gjallesave për ndihmë të ndërsjellë, a mundet kjo nismë e rithemelimit antropologjik të bëhet një ndërmarrje politike për emancipim kolektiv?

1597

Në shfaqjen e saj të fundit, G 5, Rocio Berenguer propozon “legjislacionin e parë botëror ndërmjet specieve” për ta siguruar të ardhmen e jetës. E bindur se “ekziston një arrogancë në modelin njerëzor i cili po shkatërrohet detyrueshëm”, ajo synon kështu hapjen e “një fushe të re të mundësive“. Në frymë të njëjtë programohet Skena Kombëtare e Besançon-së me shfaqje, filma dhe konferenca. Në program shtrohet pyetja: “Po sikur të ketë zgjatur tepër lufta midis atyre që janë të vetëdijshëm se i përkasin Tokës dhe atyre që imagjinojnë se planeti është pronë e tyre? Po sikur arti të mundësonte që këto lidhje të shkëputura të ribashkohen dhe të përvetësohet një e ardhme e përbashkët?” Shkrimtari i romaneve fantastiko-shkencore Alain Damasio këmbëngul gjithashtu: “Çështja no 1: lidhjet“. Pastaj, thekson rëndësinë e “gërshetimit të jashtëm me shtazët, bimët dhe natyrën“.

Duke i pasur parasysh këto aspirata, këto pikëyetje mbi tjetërsinë, barazinë, shkëputjen midis njeriut me pjesën tjetër të botës,  si dhe duke u bazuar në mënyrat për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve, kuptohet se gjindemi në antropocenën që po i shfaq këto çështje kaq fuqishëm.

Koncepti është i ri, rreth njëzet vjet, por esenca e tij është popullarizuar shumë: tregon se ka filluar një epokë e re gjeologjike – epoka jonë – ku njerëzit dhe aktivitetet e tyre janë bërë shtytësit kryesorë të ndryshimeve që ndikojnë në ekosistemet e planetit. Në një kohë kur shqetësimet klimatike dhe mjedisore janë në rritje, kjo analizë zbulon një ndjeshmëri të re: njeriu nuk apostrofohet si dikur, “si zotërues dhe pronar i Natyrës”, por tani shpesh i referohemi për nga potenciali i tij shkatërrues. Kjo analizë ka ngjallur nevojën për ta ndryshuar  mënyrën e të qenit në botë dhe për të jetuar në “mënyrë të mirëfilltë”.

Shumë lëvizje kombinojnë, në shkallë të ndryshme, refuzimin e sistemit antropocentrik me kërkimin e një morali aktiv. Sistemi antropocentrik shpesh konsiderohet veçori e Perëndimit dhe i konceptit të tij të modernizmit që identifikohet me kapitalizmin. Kurse morali aktiv e kundërshton dominimin e kodeve kaq të ngulitura nga pesha e ideologjisë shekullore saqë ato duken…krejt të natyrshme. Ekzistojnë qasje të shumta, të cilat nganjëherë kryqëzohen, nga zadistët deri tek mbështetësit e “care“, nga antispecistët që refuzojnë mbizotërimin e species njerëzore ndaj specieve tjera, deri tek ekofeministët që ndërlidhin shkatërrimin e natyrës me shtypjen ndaj grave, etj. Këto lëvizje theksojnë rëndësinë e lidhjeve brenda botës së gjallë dhe pyesin se në çfarë kushte mund të ketë një të ardhme të përbashkët. Duhet të rivendosen këto lidhje me një marrëdhënie krejtësisht ndryshe, që do të jetë çliruese, e drejtë, vëllazërore. Tani jo vetëm grupet e aktivistëve anojnë kah një bote ku mbizotëron dashamirësia – një term në trend -, hapja ndaj të tjerëve, solidariteti. Kjo ndodh padyshim në shoqëritë e shqetësuara, të ekspozuara ndaj pabarazive dhe të senzibilizuara ndaj sfidave mjedisore dhe sociale.

Në kundërshtim me darvinizmin social

Shumë intelektualë, antropologë, filozofë, shkencëtarë – nga feministja amerikane Donna Haraway, historiane e shkencës, e deri tek kolapsologu Pablo Servigne, inxhinier i bujqësisë, si dhe nga antropologu Philippe Descola e deri te sociologu Alain Caillé ose te filozofi Bruno Latour – tani japin një përceptim të njeriut që e mbështet këtë kërkesë të hapur.

Në këtë ndërmarrje të rikrijimit ideologjik nuk mjafton ta fajësojmë homo œconomicus-in, por duhet ta rishqyrtojmë aftësinë e specieve për ta krijuar një konstelacion të ri vlerash. Një ontologji e re afirmohet duke u bazuar në konstatimin e “ndërvarësisë”. Sipas filozofit australian Glenn Albrecht, biologjia përcakton se jeta bazohet në “ndërlidhjet, diversitetin, bashkëpunimin, homeostazisin dhe simbiozën“, si dhe jeta e njeriut është e mundur falë krejt botës së gjallë, nga bakteriet tek bimët. Me pak fjalë, “jeta është një ndërmarrje bashkëpunuese“. Kjo ndërvarësi, kjo “ndërlidhje” që po pranohet më në fund, na fton “t’i rregullojmë dhe të shpikim aleanca”, “një lloj angazhimi ndaj krijesave dhe organizmave tjera (bimët, kafshët, mikrobet)” për “t’i forcuar në mënyrë të ndërsjellë mundësitë për të ardhmen e secilit”. Por a ka mundësi të ndryshon në mënyrë radikale njeriu “promethean” i mbyllur në egon e tij, krenar për singularitetin e tij, për epërsinë e tij në botën e gjallesave, i mësuar ta shoh botën si një arenë lufte, ku fiton ai që ka më shumë asete? Këtu promovohet aftësia për t’i ndihmuar njëri-tjetrit dhe për të bashkëpunuar. Një koncept i vjetër dhe i kundërt me klishenë “njeriu për njeriun është ujk”. Kjo aftësi e nënvlerësuar, madje edhe e injoruar nga ideologjia kapitaliste, nuk është vetëm një karakteristikë e “tokësorëve të tjerë”, por edhe e species njeri.

Kjo doktrinë e kundërshton “darvinizmim social” me përkthimin e teorisë së seleksionimit natyror duke e rivlerësuar fuqinë bashkëpunuese të njeriut, një njeriut që e justifikon ligjin e më të fortit dhe që ka prirje për gara. Shpesh kjo doktrinë mbështetet në të dhëna shkencore: Pablo Servigne dhe Gauthier Chapelle në veçanti bazohen në zbulime të shkencave konjitive dhe të biologjisë, për të vërtetuar kështu se ekziston, nga rrënjosja biologjike “ndihma spontane e ndërsjellë në mes të njerëzve“. Alain Caillé bazohet në teorinë e antropologut Marcel Mauss për të parashtruar se të gjitha shoqëritë qeverisen jo nga tregu ose kontratat, por nga një detyrim i trefishtë: jep, merr, kthe. Propozohet një modelim i “natyrës njerëzore”, në të cilin ajo nuk definohet më si e mirë apo e keqe, por si një tërësi potencialesh në mes tjerash gjenetike, që aktivizohet nga rendi dhe ideologjitë shoqërore. Ky modelim e kundërshton fuqishëm “gjenin egoist” që pëlqehet nga disa biologë si Richard Dawkins.

Këto nuk janë ide plotësisht të reja. Qysh në shekullin e XIX, ndërvarësia dhe solidariteti ishin mjaft të përhapura, edhe këtu falë zhvillimit të shkencave natyrore. Claude-Henri de Rouvroy, konti i Saint-Simon (1760-1825), frymëzues i rrymës reformiste, e cila ka marrur emrin e tij, kishte propozuar t’i aplikonte, duke përfshirë edhe solidaritetin, në një shoqëri si një “trup i organizuar”. Që të ushtrohen të drejtat, që të krijohet një raport i ekuivalencës dhe jo vetëm një raport i barazisë, Bourgeois përcaktoi parimet e mbrojtjes sociale nga shteti dhe kërkoi krijimin e organizimit të pensioneve të punëtorëve.

Por, Pierre Kropotkin (1842-1921), aktivist dhe teoricien anarkist, mendimtar i rëndësishëm i vetëqeverisjes, është pa dyshim më afër shqetësimeve dhe vlerave të sotme. Ai konsideron se, brenda secilës specie, “ndihma e ndërsjellë është rregulli i përgjithshëm” dhe “kjo ndihmë e ndërsjellë mbizotëron në natyrë”. Ai pohon se “ndjenja e mirësisë dhe ndjenja e identifikimit të pjesshëm të vetvetes me grupin” lind nga një “instinkt i simpatisë së ndërsjellë”. Pastaj zhvillohet në një ndjenjë të drejtësisë, barabarësisë, vetëmohimit. Duke u referuar në vëzhgimin e natyrës, ai thotë: “Nuk është garë! (…) Kështu na udhëzojnë shkurret, pylli, lumi, oqeani. Bashkohuni! Ndihmojeni njëri-tjetrin! Është mënyra më e sigurt për t’i garantuar secilit dhe për t’i siguruar të gjithëve siguri më të madhe, si dhe ekzistencë dhe përparim fizik, intelektual dhe moral më të mirë”. Kropotkin ishte shumë kritik ndaj qytetërimit modern dhe i vëmendshëm ndaj pasurisë të shoqërive fisnore: sipas tij mesjeta është shembull i arritjes kur mbretëronte vëllazërimi edhe falë shoqateve të tregtarëve borgjezë.

Aktualisht të gjitha këto tema ndërlidhen në mënyra të ndryshme me nevojën e përhapjes së këtij koncepti në të gjithë botën e gjallë. Por, ndërlidhjet konsiderohen madhore, edhe më shumë se ndihma e ndërsjellë dhe bashkëpunimi. Ky është një projekt shpirtëror dhe moral i cili dëshiron t’i rikonfigurojë normat bazë të hierarkive, të cilat llogariten si përjashtime të ushqyera nga arroganca. Atëherë duhet t’iu ikim kundërshtimeve të vjetra, unë-tjetri, racional-iracional, individi-grupi, shoqëri moderne-fis arkaik, etj., për t’i marrë parasysh lidhjet që zbatoheshin te të përçmuarit e Iluminizmit, sikurse për shembull kolektivi animist, ose Toka, trualli i saj, për të cilat sipas Bruno Latour duhen identifikuar “fuqitë e veprimit“.

Vështirë kuptohet sesi ky interes i ri për lidhjet midis gjithçkaje ndryshon rrënjësisht nga  qasja poetike, vitaliste, që kishte të bëjë me lëvizjen hipike. Aty shpesh afirmohet fuqishëm refuzimi i botës neoliberale “të globalizuar”. Por, sikur që e rikujton ekonomisti Karl Polanyi, në ‘Transformimin e Madh’, ky pozicion nuk është i veçantë: “fashizmi, sikurse socializmi, ishte i rrënjosur në një shoqëri të tregut që refuzonte të funksiononte.”

Si të transformohen këto konstatime dhe zbulime në forcë kolektive politike? Çfarë propozime për një emancipim të lumtur? Duket se për ata që e duan shkëputjen me kapitalizmin, duhen zëvëndësuar “aktivitetet produktive me ruajtjen e formave të jetesës të përcaktuara lirshëm në hapësira të çliruara“,  ku i është lënë hapësirë “unë“-it i cili kupton që është i “thurrur me penjë të shumtë që i kalojnë përmbi“.

Natyrisht se njëherësh duhet në nivel lokal dhe në komunitete të vogla, që të bëhet një mënyrë tjetër e të jetuarit së bashku “në mënyrë hezituese“, konvergjencë kjo midis kapacitetit bashkëpunues dhe zhvillimit të singulariteteve.

Nuk është fjala këtu për një program politik, por për një program të ri imagjinar, spiritualist, kuazi-panteist, ndonjëherë edhe nën pretekst të shkencërizimit dhe thellësisht lirik. Por është akoma e vështirë të mos pyesim: si dhe për çka, respektimi i të gjitha formave të jetës dhe të ndërlidhjeve është konkretisht emancipues? “Po sikur ky ndryshim jonjerëzor, me optimizmin e tij magjik, të jetë vetëm simptoma e pafuqisë politike për ta shndërruar situatën e përcaktuar nga kapitalizmi?“, pyesin dy eseistë që janë të ndjeshëm ndaj këtij ndryshimi.

Sigurisht. Lufta kundër padrejtësive shoqërore, kundër shfrytëzimit, kundër tjetërsimit, zhduket në kremtimin e ndërmarrëdhënieve. Dhe kjo thirrje për ngritjen e shpirtit dhe refuzimin e “aksiomatikut të interesit“, me fjalë të Alain Caillé, mund t’i gëzoj ithtarët e të kaluarës që e kundërshtojnë  përparimin, duke i trajtuar ata si utopistë sentimentalë, entuziastë të përkatësisë në komunitetin e të gjallëve, ku do të treteshin konfliktet e interesave. Me jehonë të fuqishme dhe e pasur për nga dëshira e shkëmbimit, kjo thirrje mundet gjithashtu të kontribuojë pjesërisht në ripërtërirjen e forcave progresive, nga një perspektivë kritike të pikëpamjeve materialiste.