Më 1 gusht 1914, satiristi vjenez Karl Kraus shkruante në revistën e tij Die Fackel (Pishtari) : Dëgjova një britmë: ” Le të shkojmë drejt lavdisë, gjithmonë!”. Unë kisha turp të ankohem, sepse tashmë e dija shumë mirë se koha do të vinte gjithsesi së shpejti: “Do të doja t’dilja nga kjo!” Përveç se isha në të njëjtën kohë një optimist i tillë saqë caktova datën për shprehjen e kësaj dëshire, e cila nuk mund të mos ishte ndjerë që më 1 gusht 1915, më 1 gusht 1916, dhe jo më 1 gusht 1917. Sidoqoftë në këto lloj rastesh nuk mund të punosh me saktësi matematikore, por vetëm me saktësi apokaliptike”.
Kraus shpreh këtu bindjen e tij se vetëm një përpjekje e jashtëzakonshme e imagjinatës, siç përbën shembull mënyra apokaliptike e të menduarit, është në gjendje ta kompensojë mungesën totale të imagjinatës që e bëri të mundur katastrofën duke na mundësuar të kuptonim se ç’ka ndodhur dhe ç’rrjedh prej saj, edhe nëse nuk do të ishim në gjendje ta parandalonim atë.
Kjo është gjuha e apokalipsit dhe madje nganjëherë vetë teksti i Apokalipsit, të cilin Kraus e miraton natyrshëm për të folur jo vetëm për humbjen e jetërave njerëzore dhe vuajtjeve të paimagjinueshme që shkakton lufta, por edhe për shkatërrimin që kombinimi i progresit teknik me fuqinë e tepruar të parasë dhe kërkimi për përfitim me çdo kusht, ka filluar të shkatërrojë mjedisin dhe natyrën. Të dyjat, plotfuqia vrasëse e teknikës dhe tirania e parasë-mbret, janë për më tepër në sytë e tij më shumë se kurrë të lidhura me njëra-tjetrën, pasi që siç thotë ai, në fillim tregjet u shndërruan në fusha beteje, dhe më pas fushat e betejës në tregje, për t’u pushtuar dhe shfrytëzuar nga industrialistët dhe tregtarët e armëve. Një ndërlidhje e këtij lloji mund të duket në shikim të parë jo shumë e qartë, por Kraus, nga këndvështrimi i tij, nuk ka dyshim për “ekzistencën e një lidhje shkakore midis gjakut dhe profitit“, e cila për pasojë ka që mijëra qenie njerëzore dënohen deri në vdekje, në dobi të përfitimit dhe të prosperitetit të disave.
Sulmet ndaj dinjitetit, të drejtave dhe jetës së qenies njerëzore, vlera dhe çmimi i të cilave janë ulur në mënyrë dramatike nga lufta, në asnjë mënyrë nuk mund të ndahen me të vërtetë nga përbuzja me të cilën njerëzimi modern është mësuar ta trajtojë mjedisin në përgjithësi dhe kafshët në veçanti. Në të vërtetë ekzistojnë vetëm dy aspekte të ndryshëm të të njëjtit proces të dehumanizimit dhe për pasojë të vetëshkatërrimit ku ka hyrë njerëzimi.
« Askush nuk ka mëshirë për ne »
Pra, nuk është rastësi që në monologun e fundit të ‘Râleur’ (Ditët e Fundit të Njerëzimit) ekziston një çështje të një problemi që dikush mund të tundohet ta konsideroj shumë dytësor, por që për Kraus është përkundrazi me rëndësi thelbësore: ajo e shkatërrimit, që sasitë gjithnjë e më të konsiderueshme të letrës të cilat nevojiten për prodhimin e gazetave, po shkaktojnë në pyje. Ky bashkim, që mbart një domethënie ogurzezë, midis rritjes disproporcionale të shtypit, që asgjë nuk duket se mund ta përmbajë më gjatë dhe pakësimit të pyjeve gjithmonë ka pasur për të një karakter simbolik në pikën më të lartë përfaqësuese të kësaj që po ndodh, me pëlqimin dhe madje për fajin e tij, për njerëzimin.
Episodi i cili përmendet në monologun e ‘Râleur’ i përket përsëri kategorisë të së pabesueshmes, të cilën madhësia e tij nuk e parandaloi të ndodhte me të vërtetë: “Duke pasur dëshirën për ta zbuluar kohën e saktë të nevojshme që duhet për një pemë që qëndronte në pyll të kthehet në një gazetë, shefi i një librarie në Harz pati idenë e një eksperimenti shumë interesant. Në ora 7.35 të mëngjesit, ai preu tre pemë në pyllin pranë dhe pas zbarkimit i transportoi në fabrikën e letrës” (Ditët e Fundit të Njerëzimit). Përgjigja e pyetjes që duhej zgjidhur ishte si në vijim: vazhdimi i operacioneve që ishin të nevojshme për të kaluar nga pema në gazetën e shtypur mund të kryhej aq shpejt saqë ajo shitej në rrugë nga ora 11.00. “Prandaj u desh, përfundon njoftimi i Râleur, vetëm tre orë e njëzet e pesë minuta për t’ia mundësuar publikut t’i lexojë lajmet e fundit mbi një material që vjen nga pemët në degët e të cilave zogjtë ishin ende duke cicëruar në mëngjes ».
Kur i afrohemi çështjes së marrëdhënies së ngushtë që ekziston, në sytë e satiristit, midis dehumanizimit të qenies njerëzore dhe reduktimit të natyrës në statusin e një instrumenti të thjeshtë që njeriu ka të drejtë ta përdorë siç dëshiron, është pothuajse e pamundur të mos përmenden gjithashtu afinitetet e shquara që ekzistonin, në këtë pikë, midis qëndrimit të tij dhe atij të Rosa Luksemburgut. Siç e shpjegon vet, Kraus kishte hasur në një nga letrat që ajo shkroi në 1917 nga Breslau ku ishte në burg drejtuar Sonia Liebknecht, një letër që ishte botuar tre vjet më vonë. Ajo që vlerësoi dhe admiroi në këtë letër ishte padyshim jo vetëm cilësia e jashtëzakonshme letrare që zbulohet atje, rëndësia e së cilës nuk është për t’u habitur, por edhe dashuria e thellë e natyrës që shprehet dhe dhembshuria për vuajtjet që qenia njerëzore është në gjendje të shkaktojë me ndërgjegje të plotë për disa nga banorët e tjerë që jetojnë, në veçanti për kafshët që i ka detyruar t’i shërbejnë dhe madje ndonjëherë i redukton plotësisht edhe në skllavëri.
Si për Luksemburgun, ashtu edhe për Kraus, lidhja midis asaj që ajo përshkruan në letrën e saj dhe asaj që ka sjellë lufta – ose ndoshta thjesht ajo që ka bërë të dukshme – është pothuajse e vetëkuptueshme. Kur mbikëqyerësja e indinjuar pyet ushtarin, i cili po brutalizon me egërsi një kafshë të rraskapitur së cilës i është kërkuar ta bartë një ngarkesë shumë të rëndë për të, nëse ai ndjen keqardhje për kafshët, përgjigja flet vetë: “Askush nuk ka mëshirë për ne njerëzit”, u përgjigj ai me një buzëqeshje të ligë duke e goditur sërish kafshën. Këtu shprehet prirja që mund ta kenë lehtë viktimat për të ushtruar një formë hakmarrje ndaj viktimave të tjera më të dobëta dhe më të paafta për ta mbrojtur veten.
Për kafshët që trajtohen në këtë mënyrë (buaj që janë sjellë nga Rumania), Luksemburgu thotë në letrën e saj : “Ata rrihen në mënyrë të tmerrshme, para se t’ju aplikohet thënia” Vae victis”. (…) Vetëm në Breslau, ka rreth njëqind kafshë të tilla; për më tepër, ata janë mësuar me livadhet e pasura rumune, por tani marrin vetëm ushqim të varfër dhe të mjerueshëm. Shfrytëzohen paturpësisht, bartin çdo ngarkesë dhe shpesh ngordhin prej këtyre punëve ». Janë humbësit e luftës, që harrohen shumë lehtë, që meritojnë shumë më pak se të tjerët keqardhje. Dhe është thjesht në oborrin e një burgu që Luksemburg sheh fytyrën e vetë luftës duke përkaluar prapa ngjarjeve dhe sjelljes që ajo përshkruan si në vijim: “Ndërkohë, të burgosurit ishin të zënë rreth karrocës, duke shkarkuar tufat e rënda para se t’i fusnin brenda. Nga ana e tij, ushtari ishte duke ecur nëpër oborr me dy duar në xhepa, duke buzëqeshur dhe duke fishkëllyer një melodi. Pashë përsëri tërë luftën madhështore që marshonte para meje”.
Ajo që, në letër, përmendet në një mënyrë po aq mbresëlënëse është lloji i solidaritetit spontan i cili vendoset midis të burgosurës, ce cila është gjithashtu, në një kuptim të caktuar, viktimë e luftës, pasi është për një pjesë thelbësore kundërshtimi i saj , radikal dhe luftarak, ndaj kësaj që e bëri atë të burgosej, dhe viktima tjetër e përfaqësuar nga kafsha e martirizuar. Ekziston diçka vërtet prekëse në përshkrimin e dhënë se si bëhet, si të thuash, njeri dhe si shndërrohet ai në një lloj vëllai në vuajtje dhe në fatkeqësi: “Ai [kafsha] që po gjakoste po vështronte, me një shprehje të atillë në fytyrën e tij – dhe sytë e zinj e të butë si ata të një fëmije që sapo ka qarë. Ishte vërtet shprehja e një fëmije që ishte ndëshkuar ashpër dhe pa e ditur pse, që nuk di si t’i shpëtojë këtij mundimi dhe dhune brutale. (…) Isha aty duke qëndruar në këmbë dhe kafsha më shikoi. Ndjeva se lotët më rrjedhin – ato ishin lotët e tij dhe nuk mund të dridhemi me më shumë dhimbje për këtë vëlla të dashur, saqë unë u drithërova në pamundësinë time për ta lehtësuar mundimin e tij të heshtur”.
Edward Timms, në biografinë e tij për Kraus, thekson me vend se “paralelet midis Kraus dhe Luksemburgut janë të jashtëzakonshme. Të dy autorët i bëjnë thirrje një vizionit të harmonisë unike për ta sfiduar idenë e një natyre me dhëmbë dhe thonj të kuqërremtë, e cila aq shpesh është shfrytëzuar për ta justifikuar konfliktin ushtarak dhe dominimin racor. Kraus e përsëriti pozicionin e tij edhe më me forcë kur e mori një letër nga një aristokratike mendjehollë që përqeshi Luksemburgun si një nga ato “gratë histerike” që janë të dënuara të marrin një fund të pakëndshëm nëse vazhdojnë të mbjellin telashe”.
“Mendjeholla” në fjalë ishte një aristokrate hungareze, e cila u prezantua si ish-lexuese e Fackel dhe tha se ajo rastësisht gjeti një artikull në të cilin Kraus kishte riprodhuar dhe komentuar letrën e Luksemburgut.
Në numrin 462-471 të kësaj reviste, Kraus vë në dyshim mënyrën se si qentë jetuan “luftën e tyre” dhe arritën ta durojnë mungesën pothuajse totale të ushqimit dhe kujdesit, që indiferenca e të ashtuquajturave specie “superiore” i kishin dënuar ata, duke i privuar nga çdo lloj të drejte të imponuar: “Tanimë në shumë mënyra, veçanërisht në gazetat e ditës së dielë, qentë sulmohen sepse “vjedhin” ushqimin e njerëzve. Këto kritika janë të pabazuara.Përpos që jam shumë më i gatshëm t’i jap ushqim qenit se çdo gazetari, një gjë që di është se shumica e njerëzve kanë gjithmonë më shumë ushqim se shumica e qenve, të cilët megjithëkëtë nuk bëjnë luftë kundër njëri-tjetrit dhe nuk janë përgjegjës për çështjet faji i të cilëve është i njerëzve. Ndonëse mund të ndodh në raste të rralla që një qen ta vjedh ushqimin e një njeriut, në shumë raste njeriu hakmerret duke e gllabëruar qenin. E kundërta nuk ka ndodhur ende deri më sot (…) Ndoshta edhe për shkak se mishi për të cilin speciet e ndryshme luftojnë njëri-tjetrin me gazra toksike mund të duket më i shijshëm“.
Kraus ishte i mendimit se “dëshmia unike në llojin e saj të njerëzimit dhe poezisë” që përbën letra e Luksemburgut duhet të mirëpritet në të gjithë librat shkollore midis Goethe dhe Claudius, dhe lexuesit e rinj të informuar nga fakti se “trupi që mbështjell një shpirt me një lartësi të tillë u prit me shkopin e pushkës “. Me sa duket, mund të thuhet se disa pasazhe të përgjigjes së Kraus në letrën e “Zonjës von X-Y”, do të meritonin të përfshiheshin në librat e shkollës : “Njerëzimi që konsideron kafshën si një qenie të dashur ka më shumë vlerë se kafshorja që tallet nga përqeshja dhe shakaja e idesë se një buall nuk është” veçanërisht” i habitur që duhet ta tërheq një karrocë deri ne Breslau dhe të marrë goditje me dorezën e një kamxhiku. Këtu është lloji i frymës së neveritshme që i thotë këtyre zotërinjve të Krijimit dhe zonjave të tyre, se “që nga rinia e tyre e hershme”, nuk ndodh asgjë tek kafsha, aq pa ndjesi sa pronari i saj, për arsyen e thjesht se nuk është pajisur me të njëjtën pjesë të morgut dhe nuk është në gjendje t’i shprehë vuajtjet e tij me lehjen që ka në dispozicion”.
Protesta e Luksemburgut dhe Kraus i kundërvihet drejtpërdrejt një vizionit të botës shtazore e cila në fakt ka pak konsideratë për të, përveç nxitjes së specieve njerëzore për t’u frymëzuar nga shembulli për ta mësuar ashpërsinë, pamëshirshmërinë dhe mizorinë, si diçka që supozohet se është ligj themelor i jetës. Në kuptim të pranimit më të lehtë të idesë se natyra imponon si rregull luftën e përhershme të të gjitha qenieve të gjalla, nënshtrimin e inferioreve dhe eleminimin e të papërshtatshmit. Siç do të thotë Adolf Hitleri, bota e kafshëve nuk e ka mundësinë dhe mjetet sikur bota njerëzore, për t’u përpjekur t’i kundërvihet veprimit të ligjeve të natyrës, të cilat në çdo rast përfundojnë duke ngadhënjyer herët a vonë: “Në natyrë, ajo që nuk ka forcë jetësore zhduket vetvetiu; vetëm njeriu kultivon atë që preket nga dobësia jetësore ».
Prandaj është thelbësore dhe urgjente, për specien tonë, të biem më në fund dakord ta zëvendësojmë njerëzimin e dobët dhe sentimental që përpiqet kryesisht në mbrojtjen artificiale dhe në promovimin e të dobëtit nga një formë tjetër e njerëzimit, më e virgjër dhe më shumë në përputhje me mënyrën se si bëhen gjërat në botën e qenieve të gjalla në përgjithësi, e cila quhet « humaniteti i natyrës » në ‘Mein Kampf’ : “Njeriu mund, për një kohë të caktuar, t’i sfidojë ligjet e përjetshme të vullnetit të konservimit të vazhdueshëm; por hakmarrja vjen herët a vonë. Një specie më e fortë do ta dëbojë të dobëtën, pasi impulsi i jetës në formën e saj përfundimtare do t’i thyejë gjithnjë lidhjet qesharake të një të ashtuquajturi humanizëm të formave njëjëse, në mënyrë që të sjellë në vend të saj njerëzimin e natyrës i cili asgjëson dobësinë për t’i hapur rrugë forcës”.
Këtu shprehet një transpozim në botën kafshore të disa prej karakteristikave më të neveritshme, por shpesh edhe më specifike, të vetë botës njerëzore. Të paktën përpjekja për të mos qenë më kafshëror ose më mizor se kafshët, në këto kushte, do të përbënte një përparim të konsiderueshëm për njeriun. Mund të ketë më shumë për të mësuar prej tyre se pashpirtësia dhe mizoria. Një njerëzim që mbetet në gjendje të sillet në mënyrë njerëzore ndaj kafshëve dhe t’i trajtojë ata si të barabartë i shërben njerëzimit më shumë sesa një që i trajton ato pak a shumë si material për përdorim.
Pyetja që u formulua këtu ishte në sytë e Kraus-it aq e rëndësishme saqë rikthehej tek ajo pa pushim. Në « Hunde, Menschen, Journalisten » (Qentë, njerëzit, gazetarët), ai riprodhon ekstrakte të shumta të marra nga autorët e ndryshëm që janë shprehur në mënyrë pozitive dhe miqësore ose, përkundrazi, që janë haptas armiqësor dhe plotësisht negativ ndaj çështjes së të drejtave të kafshëve dhe detyrimit njerëzor që ua kemi borxh. Siç mund të pritej, ai i jep një vend shumë të privilegjuar Arthur Schopenhauer, për nderin që ka treguar në këtë pikë, lidhur me shembullin që duhet ndjekur…Dhe është Baruch Spinoza, qëndrimet e të cilit i kishte kundërshtuar Schopenhauer, i cili luan rolin e të keqit në këtë histori.
Konceptimi i mbrojtur nga autori « Etika » është në fakt se statusi i kafshëve nuk është aspak ai i qenies së gjallë dhe madje ndoshta i shoqëruesve me të cilët ne mund të mbajmë marrëdhënie të një natyre shoqërore, por përkundrazi atë të instrumenteve që kemi të drejtë t’i përdorim pak a shumë siç duam, sipas nevojave dhe interesave tona: « Përveç njerëzve, ne nuk njohim në natyrë asgjë të veçantë që mund të na japë kënaqësi përmes shpirtit dhe me të cilën mund të lidhim një miqësi ose një lloj marrëdhënie shoqërore. Rrjedhimisht, norma e dobisë sonë nuk kërkon të ruajmë çfarëdo që është në natyrë, përveç njerëzve, por na këshillon ta ruajmë atë për përdorime të ndryshme, ta shkatërrojmë atë ose ta përshtatim me të gjitha mjetet për përdorimin tonë ».
Prandaj nuk mund të ketë asnjë detyrim për ne si të tillë, për ta siguruar mirëqenien dhe ruajtjen e kafshëve dhe qenieve të gjalla në përgjithësi, për aq sa varen nga ne, drejtpërdrejt ose indirekt, për ekzistencën e tyre, meqenëse pyetja nëse duhet apo jo të përpiqemi t’i ruajmë ato, varet vetëm nga përdorimi, i dobishëm ose jo, që do të jemi në gjendje t’i bëjmë, nëse vendosim t’i mbajmë gjallë.
Schopenhauer ia atribuon konceptimin, në sytë e tij të pakuptueshëm dhe devijues, që Spinoza mbron me këmbëngulje, ndikimit të Biblës, veçanërisht tregimit të Gjenezës – “Zoti tha: ‘Ta krijojmë njeriun si imazhin dhe shëmbëlltyrën jonë dhe si mbizotëruese mbi peshqit e detit, zogjtë e qiellit, bagëtitë, të gjitha kafshët e egra dhe zvarranikët” (1, 26) – dhe traditës hebraike ose judeo-kristiane. Kjo është pikërisht ajo që diskutohet në faqet e fundit të Le Monde, si vullnet dhe si përfaqësim: “Spinoza nuk mund t’i shpëtone të qenit hebre: quo semel të est imbuta recens servabit odorem [argjila do ta ruajë për një kohë të gjatë parfumin që dikur kishte mbajtur] (Horace, Letra, I, 2, v. 69). Ajo që është plotësisht hebraike tek ai dhe e cila, së bashku me panteizmin, është absurde dhe në njëjtën kohë e tmerrshme, është përbuzja e tij ndaj kafshëve, të cilat ai i sheh vetëm si objekte të destinuara për përdorimin tonë dhe për të cilat ai nuk pranon të kenë të drejta.”
Kur “llumi” sillet vërdallë me paturpësi
Në një suplement të shtuar pas asaj që ai kishte shkruar në Parerga dhe Paralipomena, në lidhje me botën e kafshëve dhe marrëdhënien tonë me to, Schopenhauer i kthehet kësaj pyetjeje dhe argumenton më thellësisht pikën: “Kafsha në thelb është krejtësisht e njëjtë me atë çka ne jemi: ndryshimi qëndron vetëm tek aksidenti, intelekti dhe jo tek substanca, e cila është vullneti. Bota nuk është një vepër jocilësore dhe kafshët nuk janë produkt i prodhuar për përdorimin tonë. (…) Nuk është vetëm e vërteta, por edhe morali që është në anën tonë. (…) Përfitimi më i madh nga hekurudhat është se kursejnë miliona kuaj nga ekzistenca e tyre të mjerueshme. »
Fjalia e fundit lidh mbërritjen e mbretërimit universal të makinerive me gjendjen e mjerueshme në të cilën një numër i konsiderueshëm i kafshëve janë gjendur të reduktuara për faj të njeriut, por duke theksuar pikërisht një nga aspektet e rralla pozitive të së parës. Kjo është gjithashtu një pikë në të cilën Kraus mund të ndihet relativisht afër Schopenhauer-it, pasi edhe ai është i bindur se mënyra se si njeriu është shndërruar në një adhurues dhe një skllav i makinerive ka të bëjë me konsideratën e paktë që ka për speciet e tjera dhe për jetën në përgjithësi, si dhe me llojin e tiranisë së pamëshirshme që ai, nga ana e tij, bën të mbretërojë mbi një pjesë të botës shtazore.
Padyshim që mund të duket paksa e çuditshme që Kraus këmbëngul mbi çështjen e konsideratës për kafshët dhe të dhunës e mizorive që lufta i detyron të durojnë, në verën e vitit 1916 kur lufta që vazhdonte për gati dy vjet arriti shkallën ekstreme në intensitetin e luftimeve dhe vdekjeve të panumërta. Por ai mundohet t’i bindë lexuesit e tij se njerëzimi do të ishte gabim të mendonte se mund ta trajtojë problemin si pothuajse të papërfillshëm.
Kur kërkohet arsyeja që e bëri të mundur katastrofën si ajo e Luftës së Parë Botërore, nuk duhet harruar të merret parasysh një numër i caktuar karakteristikash konstituive dhe faktorësh thelbësor, kundër të cilave demokracia sociale nuk gjen më shumë arsye për t’u rebeluar sesa kundërshtarët e saj të borgjezisë.
Kraus reflekton për gjëra me të cilat do të ishte më mirë të përpiqesh t’i përfundosh, në vend që të propozosh t’i fillosh përsëri, duke i amplifikuar dhe përshpejtuar. Me fjalë të tjera, ne përfundojmë duke e bërë problematike dhe përfundimisht të pamundur mbrojtjen e jetës së tjerëve dhe të jetës në përgjithësi, në gjithçka që ka të bëjë me produktivizmin dhe konsumizmin e shfrenuar, me shfrytëzimin pa kriter dhe të papërmbajtur të burimeve natyrore, me indiferencën ndaj mjedisit dhe degradimin që aktivitetet njerëzore, me vullnetin për pushtet dhe lakminë e tij e pakufinjtë që e bëjnë të vuajë gjithnjë e më shumë, mungesa e vëmendjes për kafshët dhe injoranca e vullnetshme dhe kokëfortë e rrezikut që me pretekstin e përmirësimit të mëtejshëm të kushteve të jetesës së species tonë.
Pikërisht për pyetje të këtij lloji një parti që pretendon të jetë revolucionare duhet patjetër, argumenton Kraus, të sillet në një mënyrë që është shumë më revolucionare sesa ç’është demokracia sociale. Por ajo që e pengon atë të jetë e tillë është gjithashtu për fat të keq, për një pjesë të madhe, interesi që kanë vetë njerëzit që ajo mbron në vazhdimin e procesit i cili duhet të gjykohet, nëse është e mundur, të ngadalësohet dhe ndoshta edhe të ndërprehet.
Ne nuk duhet ta kërkojmë diku tjetër arsyen pse edhe ata që në parim duhet të jenë më të vendosur për ta dëshiruar ndryshimin mund të ndalohen në të njëjtën kohë ta dëshirojnë atë me të vërtetë dhe madje të jenë të vendosur të luftojnë kundër atyre që mund të tundohen të provojnë t’i kundërshtojnë. Kur dikush reflekton, siç kishte bërë tashmë Kraus, për këtë lloj situate, vështirë se mund të mendohet për ngrohjen globale, për shembull, urgjenca e së cilës po bëhet me të vërtetë ekstreme, njerëzimi sot ndoshta dënohet deri në fund, nëse arrin të shkojë deri aty, të përpiqet të krijojë bashkëjetesë midis proklamatës se katastrofa po bëhet pothuajse e sigurt dhe se ndryshimet rrënjësore janë absolutisht të domosdoshme me kërkimin e çdo mjeti të mundshëm dhe të imagjinueshëm për të shmangur dhe të kënaqurit me masat që mbeten, në pjesën më të madhe, pothuajse simbolike dhe ndonjëherë madje edhe tallëse.
Kjo, natyrisht, nuk mund të jetë në asnjë mënyrë një arsye për të konsideruar që, krahasuar me një problem si ky, çështjet e drejtësisë dhe barazisë sociale nuk janë primare dhe madje po bëhen gjithnjë e më të rëndësishme, ose më pak sekondare. Padyshim se kjo nuk është aspak ajo që Kraus mendonte; dhe ajo çka ai do të donte dhe shpresonte nga demokracia sociale ishte pikërisht të tregonte veten e saj, në dy llojet e pyetjeve, të cilat me siguri nuk mund të trajtohen në mënyrë krejtësisht të pavarur, njëra nga tjetra. Kërcënimi i vertetë për njerëzimin që paraqitet nga rritja shqetësuese e padrejtësisë dhe e pabarazisë është ende një temë jashtëzakonisht aktuale dhe për të cilën Kraus kishte parë shumë më larg se shumica e bashkëkohësve të tij.
Në përgjigjen ndaj zonjës von X-Y, Kraus bën një lidhje të drejtpërdrejtë midis mënyrës se si zonja shprehet për Luksemburgun dhe miratimit absolut që kanë për luftën njerëzit si ajo. Krahas letrës së Luksemburgut, do të ishte e nevojshme të botohej edhe në libra “letra e mendjehollës, në mënyrë që të nguliste te të rinjtë jo vetëm respekt për madhështinë e natyrës njerëzore, por edhe neveri përpara poshtëresisë së saj”. Kjo është një nga arsyet pse Kraus shpreh hapur dëshirën që komunizmi të ketë ende një jetë mjaftueshëm të gjatë, qoftë vetëm aq sa për ta parandaluar gjeneratën për të cilën thotë se shijon avantazhet që ka fituar dhe fle qetësisht: “Zoti e mbajtë atë si një kërcënim të vazhdueshëm mbi ata që kanë prona dhe që, për t’i mbrojtur, do t’i dërgonin të gjithë të tjerët në vijën e parë të urisë dhe nderit patriotik duke i ngushëlluar se të mirat materiale nuk janë kryesore. Zoti na ruajtë që ky llum që tashmë po sillet vërdallë me paturpësi të mos bëhet edhe më i paturpshëm, në mënyrë që ata që janë të vetmit që do të kenë qasje në kënaqësi dhe të mendojnë se njerëzimi ka patur mjaft dashuri pasi ta kenë infektuar atë me sifilis të kenë të paktën një gjumë të pushtuar nga makthet “.
“Llumi” për të cilin ai flet ka tani arsye më të mira se kurrë për të besuar se fitoi luftën kundër të varfërve. Ai mund të sillet përsëri me paturpësi dhe të tregojë të njëjtën prirje për t’u dhënë leksion viktimave të saj, për t’u dhënë atyre mësime qetësie dhe mençurie, si dhe për t’i shpjeguar atyre se nuk kanë asnjë arsye për të ndjerë urrejtje dhe për të ngritur krye kundër atyre që janë përgjegjës për fatkeqësinë e tyre.
