Bota ka ndryshuar, por kur? Jo më 11 shtator 2001, siç mund ta kishim menduar. Atë ditë, gjithçka tashmë kishte mbaruar. Në librin e tij « Përmbytja e qytetërimeve » Amin Maalouf kthehet në atë që ai e quan “kthimin e madh” më vitin 1979. Dhe duhet pranuar se kjo hipotezë ka mjaft argumente: zgjedhja e Margaret Thatcher në Mbretërinë e Bashkuar, revolucioni iranian, marrja e pushtetit nga Deng Xiaoping që do ta tërheq Kinën në ekonominë e tregut, pushtimi i Afganistanit nga trupat sovjetike, pengmarrja e përgjakshme në Xhaminë e Madhe të Mekës nga fundamentalistët sauditë dhe egjiptianë. Këto ngjarje të njëpasnjëshme skicuan dhe paralajmëruan botën me formën siç e njohim sot: hovi i globalizimit neoliberal; shterimi i opsionit komunist; lindja e Islamit politik. Në mënyrë të padiskutueshme, bota mori një tjetër drejtim më 1979.
Megjithatë do të duhen dhjetë vjet që ta arrijë pikën e saj të moskthimit. Më vitin 1989, secili e kupton menjëherë momentin historik të rënies së Murit të Berlinit. Por, viti 1989 ishte edhe viti i një ngjarje tjetër me domethënie të pallogaritshme, së cilës askush nuk ia kupton asokohe impaktin e vërtetë. Fetvaja e shpallur nga Rouhollah Khomeini kundër Salman Rushdie, për romanin e tij “Vargjet Satanike”, rivendosi krimin e blasfemisë në shkallë globale, ku dënimi është vdekja. Më kujtohet habia dhe dënimi i përgjithshëm në atë kohë. Por ajo që e kishim kuptuar atëherë si një monstruozitet anakronik ishte në fakt një pendë që sapo kishte shpërthyer. Vetëm mendjet më largpamëse kuptuan pasojat e skandalit që po shpalosej para syve tanë, duke treguar një ndërgjegje aq më të mrekullueshme pasiqë pjesa tjetër e botës ishte më pak e indinjuar se sa në siklet. “Një problem që askush nuk ia sheh fundin”, shkroi Milan Kundera… më 1993.
Rushdie, Charlie, Samuel Paty. Kundera kishte të drejtë. Një roman, vizatime, një kurs për nxënësit. Tronditja, lufta, disfata. Të gjithë i njohin karikaturat dhe për çfarë akuzohen: vulgaritet, provokim i panevojshëm, vaj në zjarr, mungesë respekti, papjekuri e papërgjegjshme, racizëm dhe natyrisht islamofobi. Deri te argumentet nga më të çuditshme : se duhet kuptuar “lëndimi moral” i shkaktuar ndaj muslimanëve që kanë “lidhje emocionale me Muhametin“.
Një roman si provë
Por, si gjithmonë, goditjet më të fortat ishin ato që erdhën nga ata që më së paku pritej: Umberto Eco deklaroi se ishte “e pasjellshme” të karikaturohet Muhameti. Një pozicionim i çuditshëm i autorit të « Emri i Trëndafilit », për aq sa romani i madh i shkrimtarit italian është i tëri një dënim i fanatizmit fetar dhe i censurës: në shekullin XIV, murgjit bëhen copa në mes vete në një manastir për ta parandaluar përhapjen e një libri të Aristotelit që promovon të përqeshurat, të konsideruara djallëzore. Filmi i Jean-Jacques Annaud (i miratuar nga Eco) shkoi deri aty sa tregoj personazhin e luajtur nga Sean Connery, Guillaume de Baskerville, në ekstazë para pikturave që tregonin një gomar që ua mësonte Ungjijt ipeshkëve, papën si dhelpër dhe abatin si majmun: me pak fjalë, karikatura. Argumenti i Eco-s për ta justifikuar këtë kontradiktë të dukshme ishte: “Një parim moral kërkon që mos ta ofendojmë ndjeshmërinë fetare e të tjerëve. (…) Po të isha Charlie, nuk do të qesha me ndjeshmërinë myslimane apo të krishterë (apo edhe atë të Budistëve).”
Do të kishte shumë për të thënë në lidhje me këtë retorikë të pabazë e cila i shndërron mundësitë e kritikës së feve në asgjë, por së fundmi, le ta pranojmë për një moment parimin e kontestimit të brendshëm: vetëm katolikët do të kishin të drejtë të talleshin me katolikët, protestantët me protestantë etj. Epo, në rastin e Rushdie, që vjen nga një familje muslimane indiane, kjo rregull e patreguar nuk do të mjaftonte për ta mbajtur atë larg telasheve. (Eco dukej se kishte harruar çuditërisht se faktori i brendshëm, në rastin e “blasfemisë”, ishte më shumë një rrethanë rënduese). Me këtë argument që provon të ishte joefektiv, si është puna me ankesat e tjera? A ishte treguar Rushdie “i pasjellshëm”, “vulgar”, “i parespektueshëm”, “i papërgjegjshëm”? Si ta dimë? Të gjithë i kanë parë karikaturat, por kush i ka lexuar shtatëqind faqet e Vargjeve Satanike? Sipas Kunderës (i cili pak po e ekzagjeron), askush. Në Dhiatat e Tradhëtuara, shkrimtari franko-çek shpjegon se si skandali e vrau romanin, duke e reduktuar atë në një provë që mbrojtësit e tij nuk u munduan ta lexonin. Atëherë për çka bëhet fjalë?
Kjo është historia e Xhibrilit, një aktor i famshëm i Bollywoodit, aeroplani i të cilit shpërthen gjatë fluturimit dhe i cili bie në ajër në shoqërinë e Saladinit, një indian që jeton në Londër, me të cilin ai bisedon, këndon dhe grindet. Për mrekulli, të dy burrat ulen pa ndonjë lëndim në një plazh anglez. Dhe Gibreel ëndërron përderisa ne ndjekim peripecitë e Salahudinit i cili fillon një metamorfozë të ngadaltë në një dhi mefistofelike dhe duhet të fshihet brenda një komuniteti indian, nga i cili gjithmonë kishte dashur të ikte. Gibreel ëndërron se është engjëlli Xhebrail në malin e tij, por që nuk di ç’thotë kur Mohamedi vjen ta marrë fjalën e Zotit prej tij. Kështu, kur profeti e pyet nëse ai duhet të pranojë, siç ia kanë kërkuar autoritetet lokale, të mbajë në fenë e re të Allahut tre perëndesha nga panteoni i tyre, të cilave do t’i renditnin si hyjni dytësore, Xhebrail/ Xhibrili, i hutuar, i pasigurt, fillimisht përgjigjet pozitivisht, para se të ndryshoj mendje në një takim të mëvonshëm, duke i shpjeguar Muhamedit se Satani e kishte marrë përkohësisht pamjen e engjëllit për t’i pëshpëritur këtë ide profane.
Përmendja e këtij hezitimi, siç raporton Rushdie, ose e këtij mashtrimi, njihet që nga viti 1860 si “vargjet satanike”. Në pjesën tjetër të romanit, një libellist pagan, duke u larguar nga hakmarrjet e pasuesve të Muhamedit, strehohet në një bordello ku i ia ndryshon emrin prostitutave sipas dymbëdhjetë grave të profetit. Këtu janë në thelb, nga një mijë aventurat, që nuk dihet nëse janë jetuar apo ëndërruar, dy pikat problematike që justifikuan fetvan e famshme. Nuk ka zot tjetër përveç Zotit dhe nuk bëhet shaka me Muhamedin. Pikë.
Askush nuk e pa se ky roman pafundësisht i pasur ishte një rishkrim i shkëlqyeshëm i Mjeshtrit dhe Margaritës dhe një bisedë e gjatë me Mikhail Bulgakovin. Askush që të komentojë lidhjen e tij me realizmin magjik të Gabriel García Marquez. Askush që të tregojë referencat Samuel Richardson-it (një nga personazhet quhet Pamela Lovelace), ndikimi i Martin Amisit në skenat e jetës moderne londineze, apo edhe (përveç Kundera) bukurinë flaubertiane – Flauberti i Salaambô-së – pasazhe kushtuar veprës së Mahometit. Nuk ka zot tjetër përveç Zotit, thanë ata që lexojnë vetëm një libër. Tmerri që ra mbi romanin dhe të gjithë ata që iu afruan mjaftoi për të mbytur çdo koment letrar. Pyetjet e vetme ishin pyetje publikimi: a duhet ai të botohet? A duhet të tërhiqet? Dhe, më vonë: a duhet të botohet në format xhepi, me rrezikun e rindezjes së bombës? Një nga romanet më të mirë të fundshekullit XX nuk do të jetë kurrë në programin e letërsisë së krahasuar për konkursin e mësuesve. Rushdie nuk do ta fitojë kurrë Çmimin Nobel. Ideja, e natyrshme, logjike në rrethana të tjera, duket pothuajse e pavend, aq shumë sa kërcënimi tani është i integruar, punë e kryer. E për çka? Për kurrgjë hiç, vërtetë?
Një roman i mirë është e kundërta e një teksti të shenjtë. Karakteristika e tij kryesore është pavendosmëria. Pezullimi i mosbesimit që kërkon nga lexuesi është një kontratë e thjeshtë, të cilit lexuesi mund t’i jep fund në çdo kohë. Romani e di veten si fiksion. Teksti i shenjtë ka për qëllim të jetë e vërteta. Romani është profan dhe antidogmatik. Në thelb blasfemues. “Me Vargjet Satanike, është arti i romanit që inkriminohet ». Ju mund të mendoni se kjo është një çështje e vogël. Ne mund të ikim si Guillaume de Baskerville, i cili, kur fjalët e tij fillojnë të ndjehen si zjarr, bën një tërheqje të kujdesshme taktike: “Ju lutem më falni, i nderuar Jorge“, tha ai. Goja ime tradhëtoi mendimet e mia, nuk doja të mos respektoja. Pa dyshim se ajo që po thoni është e saktë dhe unë gabova. » Por Guillaume e di shumë mirë që këto abuzione poshtëruese nuk janë shenjë e mirë, sepse e drejta për blasfemi nuk është e huaj për lirinë e shprehjes, as për vetë lirinë: është parakushti për të. Pra, ne gjithashtu mundemi, me qetësi, në mënyrë metodike, pa nxit asnjë përplasje të civilizimeve, pa vazhduar ndeshjen mijëvjeçare midis Lindjes dhe Perëndimit, të përpiqemi të thyejmë këtë presion vdekjeprurës, duke shmangur kurthet e stigmës dhe diskriminimit racor
Së pari, të deterritorializohet çështja. Paska religjiozitet konsubstancial në vendet myslimane? Asgjë nuk është më pak e vërtetë, sipas Amin Maalouf, për të cilin mjafton të nxjerrë nga historia e kohëve të fundit këto pak shembuj: Mohammad Mossadegh në Iran, i cili sundoi me komunistët para se të rrëzohej nga Shtetet e Bashkuara; Gamal Abdel Nasser në Egjipt, heroi i botës arabe, i cili ishte armiku më i keq i Vëllazërisë Myslimane; Yasser Arafat, i cili udhëhoqi rezistencën palestineze para se të mposhtet nga Hamasi, pa harruar Mustafa Kemalin në Turqi ku ligjet kundër shamisë islamike ishin shumë më të rrepta se në Francë ku shamia ishte e ndaluar në universitet deri në vitin 2008. Maalouf gjithashtu kujton se, para se të ishte vendi i parë mysliman në botë për nga numri i banorëve, Indonezia ishte vendi i tretë komunist, pas Bashkimit Sovjetik dhe Kinës, në numrin e aderuesit (deri ne shfarosjen e tyre masive). Në anën e kundërt, kohët e fundit kemi parë se kush ishte më shumë idhtar i rivendosjes së krimit të blasfemisë, pas vrasjes së Patit: Ipeshvi i i Tuluzës, ai i Albit… Ndër soditësit më të hidhur të Rushdie ishin kryepeshkopi i Canterbury-t dhe New York-ut, si dhe kryeRabini i Anglisë. I mbajmë mend deklaratat e pabesueshme të Papa Françeskut pas sulmeve kundër Charlie. Nuk është për t’u habitur se Papa Gjon Pali II kishte dënuar fuqimisht Vargjet Satanike.
Pastaj, të historizohet. (Por, sa kohë para që puna e historianëve të konsiderohet blasfemuese?) Religjonet kanë një histori, po kështu edhe tekstet e shenjta: dihet se ato nuk zbresin nga qielli. Ka pasur rreth dhjetë mijë fe që nga agimi i njerëzimit. Zotat e sotëm do të përfundojnë në bibliotekat e së nesërmes. Ndalimi i përfaqësimit të një figure të shenjtë (pasi ky është motivi i parë i thirrur kundër karikaturave të Charlie, madje pavarësisht nga qëllimi satirik) nuk plotëson ndonjë domosdoshmëri morale: nuk është asgjë më shumë se një zakon (për më tepër i respektuar në mënyrë të ndryshme gjatë shekujve).
Dhe në fund, të desakralizohet. Ky është roli i satirës dhe i romanit. Satira na përkujton se religjonet janë më së shpeshti instrumente të legjitimimit të ideologjive ultrareaksionare të cilat e bazojnë autoritetin e tyre në urdhra arbitrar, veçanërisht kur ato merren ashtu si jepen. Sa i përket romanit, duke e dhënë pamjen e tij profane të botës, ai në mënyrë të pashmangshme shkon kundër leximit dogmatik që e bëjnë fetë e zbuluar. Romani nuk imponon asgjë. Ai hedh poshtë çdo formë të urdhrit dhe ofron vetëm botëkuptime komplekse, të dykuptimta, ekuivoke. Kush gabon ? Kush ka të drejtë? Romani nuk vendos. Rezultati është që nuk vritet njeri në emër të Rabelais. Nuk vritet njeri në emër të Rushdisë.
Karikaturat ishin sigurisht provokime (dhe kjo ishte e drejta e tyre), por në këtë rast, ato nuk ishin “falas”, pasi ishin pasfetva-së. Në një farë mënyre, Samuel Paty vdiq që satira të jetonte. Charb, Cabu, Wolinski dhe miqtë e tyre vdiqën që Rushdie të jetonte. Rushdie është ende gjallë, por, përgjatë këtyre tridhjetë e një viteve, përgjatë kohës që u vra Hitoshi Igarashi, përkthyesi i tij japonez, e që u godit me thikë përkthyesi i tij italian dhe pasi që u qëllua tre herë redaktori i tij norvegjez (të dytë mbijetuan), premia për vrasjen e tij ka vazhduar të rritet. Rritja e fundit daton në vitin 2016.
