Libri i Anna Tsing ‘The mushroom at the end of the world’ (Kërpudha në fund të botës) është vlerësuar si një nga veprat më të rëndësishme të antropologjisë bashkëkohore. Edhe është e tillë, por ndoshta për arsye të tjera nga ato që përmenden. Përmes një shkrimi të këndshëm dhe interpretimeve të qasshme të hulumtimeve relativisht të reja, ky libër analizon një entitet jonjerëzor, matzutake-n: një kërpudhë që rritet vetëm në pyjet e dëmtuara. Ky organizëm, që mblidhet nga të varfërit për t’u shitur si një artikull luksoz në Japoni, bëhet filli i historisë që e përshkruan punën e pasigurtë – veteranë amerikanë, vjelës nga shteti i Oregonit, emigrantë klandestinë – dhe, mbi të gjitha, marrëdhëniet midis njerëzve dhe natyrës.
Libri simbolizon një lëvizje intelektuale e cila synon ta rinovojë analizën e marrëdhënieve njeri-mjedis. “Në dekadat e fundit, shumë studiues me prejardhje të ndryshme kanë treguar se në rrëfimet tona kufizimi ynë tek protagonistët njerëzorë nuk është vetëm një refleks banal, por sugjeron një praktikë kulturore, të strukturuar dhe të përhumbur nga ëndrrat e progresit të lidhur me modernizimin”. Pjesa më e madhe e librit përqendrohet veçanërisht në pyjet (në Japoni, Oregon, Finlandë, etj.)si “një grup i ndërthurur me aktivitete që trillojnë një botë përmes agjentëve të shumtë, njerëzorë dhe jonjerëzorë (…). Matsutake-t dhe pishat rriten në pyje; por ato gjithashtu i ndërtojnë pyjet “.
Për disa vjet, tema e pyjeve ka qenë çuditërisht një subjekt i përhapur, në publikime shkencore dhe për publikun e gjerë: për t’i përmendur vetëm disa tituj : ‘The hidden life of Trees : What they feel, How they communicate’ (Jeta sekrete e pemëve : Çfarë ndiejnë, Si komunikojnë) (2015) të Peter Wohlleben, ‘Les Arbres, entre visible et invisible’ (Pemët, në mes të dukshmes dhe të padukshmes) (2016) nga Ernst Zürcher, ‘Être forêts. Habiter des territoires en lutte’ (Të qenit pyje. Të jetosh në territore që luftojnë) (2017) nga Jean-Baptiste Vidalou, ‘Main basse sur nos forêts’ (Vrasja e pyjeve tonë) (2019) të Gaspard D’Allens, ‘Aux arbres citoyens. Pour renouer avec l’écosystème Terre’ (Kapni drunjët qytetarë. T’i kthehemi ekosistemit tokë) (2019), nga Jean-Louis Etienne, ‘Quand la forêt brûle’ (Kur mali digjet) (2019), nga Joëlle Zask, pa lënë anash ‘Nous les arbres’ (Ne, pemët) (2019), nga një « Collectif » i publikuar nga Fondacioni Cartier. Në librin e tij ‘Forêts. Essai sur l’imaginaire occidental’ (Pyjet. Ese mbi Imagjinarën Perëndimore), i botuar në vitin 1992, profesori i letërsisë Robert Harrison, qysh atëherë theksonte se derisa “institucionet dominuese të Perëndimit – feja, ligji, familja, qyteti – ishin themeluar fillimisht kundër pyjeve”, duke i shfrytëzuar dhe duke i shkatërruar, duhet të tregojmë gjithashtu“ historinë e pakapshme të rolit të luajtur nga pyjet në imagjinarën kulturore të Perëndimit ”. Profanë ose të shenjtë, të paligjshëm ose refugjatë të drejtësisë, rrezik ose magjepsje, pyjet turbërojnë kundërshtitë logjike.
Të merren parasysh qëniet jonjerëzore
Nuk është për t’u habitur që, në një kohë kur kriza e parashikuar ekologjike duket se ka hyrë në një cikël të pakthyeshëm dhe eksponencial, një pjesë e vëmendjes që i kushtohet ruajtjes së natyrës po përqendrohet në pyjet. Përtej shqetësimeve bashkëkohore, tema e shpyllëzimit mishëron një formë të shqetësimit mjedisor që nga Antikiteti. “Por në atë kohë, thoshte Platoni qysh atëherë, vendi ishte ende i paprekur… në male kishte pyje të shkëlqyera (…). Jo shumë kohë më parë u prenë pemë atje për të mbuluar ndërtesat më të mëdha, trarët e të cilave ekzistojnë ende. Kishte gjithashtu shumë pemë frutore të mëdha dhe toka siguronte ushqim të pafund për bagëtitë (Critias, 111c)». Pyjet janë gjithashtu në zemër të një debati mbi origjinën e ekologjisë. Disa studiues nuk ia atribuojnë më krijimit të parqeve kombëtare nga lëvizja e Amerikës së Veriut për ruajtjen e mjedisit sipas idesë së propozuar nga Henry David Thoreau në vitin 1858, por disa politikave të zbatuara në zonat tropikale të perandorive britanike dhe franceze.
Për t’u përpjekur të kuptojmë se çfarë fshihet pas këtij entuziazmi për botën e ndjeshme dhe mistike të pemëve, e cila përshkruhet disa herë si një “model për të ardhmen“, duhet ta analizojmë valorizimin e marrëdhënieve emocionale, shpirtërore dhe komunikuese që duhet të ketë njerëzimi me mjedisin e tij. Sipas shumë autorëve në trend, ky model duhet t’i përfshijë qëniet jonjerëzore. Sipas Tsingut, refuzimi për t’i konsideruar këto si qenie të denja për vëmendje rrjedh nga kuptimi i progresit që këtë ndjeshmëri e asocion “me fëmijë dhe me primitivë“. Do të shohim që derisa kjo antropologji e shmang grackën e lavdërimit konservator të së kaluarës, atë e bën vetëm me koston e aderimit në një rend ku marrëdhëniet dominuese mbulohen nga një sjellje estetike shumë të paqartë: “Ne duhet ta zhvendosim shikimin tonë për t’u interesuar për atë që po ndodh afër nesh, në çarjet dhe cepat e kapitalizmit. Kjo na ndihmon të kuptojmë që ne tashmë jetojmë, pjesërisht, jashtë kapitalizmit. Dhe që ndoshta më pak varemi nga ai sesa mendojmë ”. Këtë “jashtë”-kapitalizëm nuk dijnë ta vlerësojnë si duhet ata që jetojnë në rrënoja – migrantët dhe ajo shtresë në situatë të pasigurt të cilët Tsing i përshkruan në mënyrë impresioniste. Në përmbledhjen Écologie politique(Ekologji Politike) filozofja Émilie Hache shpreh qartë “nevojën për një estetikë të re, një perceptim të ri” të krijuar nga efektet e njohjes së njeriut si një forcë gjeologjike – Antropoceni. Dhe pikërisht perceptimi është çështja që shpjegon rritjen e numrit të librave mbi pyjet, pemët, bimët dhe më gjërësisht, qeniet jonjerëzore. Është domethënëse që dy nga veprat më të spikatura në secilin segment të tregut botues, përkatësisht ‘Comment pensent les forêts’(Si mendojnë pyjet) nga antropologu Edwardo Kohn për komunitetin studiues dhe për publikun e gjerë, ‘La Vie secrète des arbres’(Jeta Sekrete e Pemëve) nga Peter Wohlleben, inxhinier gjerman i pylltarisë (më shumë se 250.000 kopje të shitura në Francë), bazohen në një kremtim të raportit mistik mes qenieve. Si duket problemi qëndron në faktin që e kemi humbur marrëdhënien tonë të ndjeshme ndaj botës. Mistika e pemëve tingullon si një thirrje për të padukshmen, për lartësimin e dijes stërgjyshore të “popujve autoktonë“, bartës të “një njohurie tjetër“: një kërkim për kuptimin e humbur të ekzistencës njerëzore. Sipas antropologut Philippe Descola nëse bëhet fjalë për kthimin e të shprehurit të “shumicës së banorëve të botës” – dhe në veçanti pemëve – mbetet të shihet nëse një “kthesë ontologjike” e tillë, sado “e thjeshtë, elegante dhe radikale ”që të jetë, arrin t’i identifikojë shkaqet e katastrofës ekologjike që po ndodh.
Një “tërësi kozmologjike” e njejtë
“Libri shumë i bukur” me tekste, imazhe dhe foto, i botuar nga Fondacioni Cartier mbi temën e Amazonisë kishte arritur qysh në vitin 2003. Ky libër është koordinuar nga Bruce Alberts, një antropolog ndër më të shquarit të kohës, autor i punimeve mbi shoqëritë amazoniane. Është punuar bashkë me një lider autokton, Davi Kopenawa, zëdhënës i kauzës yanomami, i dalluar nga disa çmime ndërkombëtare për kontributin e tij në mbrojtjen e mjedisit dhe i cili ka fituar njohjen e një territori të gjerë të pyjeve tropikale për shfrytëzimin ekskluziv të komunitetit të tij. Tregimi shpaloset në dy zëra, përmes krijimeve artistike që kishin për qëllim krahasimin e pjesës së jashtme të metafizikës tradicionale dhe “shpirtin e egër” që gjindet në zemër të Perëndimit, duke evokuar mënyrën në të cilën shoqëritë e Amazonisë jetojnë me pyllin, rëndësinë e shamanëve, etj. Një botë ku njerëzit dhe jonjerëzit janë pjesë e së njëjtës “tërësi kozmologjike” dhe janë të bashkuar në të njëjtën “ekonomi të metamorfozës“. Por forma e librit dhe në veçanti estetika e fotove, jep përshtypjen se lideri autokton po riprodhon vetëm diskursin primitivist që çdo shoqatë ambientaliste do të priste prej tij; materialiteti tokësor i pyllit posedon kështu një “frymë vitale” që nuk është perceptuar kurrë nga “të Bardhët“. Mbrojtja e pemëve në këtë mënyrë bëhet një kauzë politike globale: kauza e komuniteteve autoktone e identifikuar me autenticitetin e natyrës dhe e kërcënuar nga grabitja kapitaliste, e cila, megjithatë, nuk identifikohet kurrë si e tillë.
Pas kthimit në Evropë, filozofi Jean-Baptiste Vidalou tregon historinë e rrjetëzimit të territorit nga administratat – teknike dhe inxhinierike – të paraqitura si përgjegjëse të kësaj humbje të raportit të ndjeshëm ndaj botës natyrore. Këtu mund të shohim çështjen e “çrrënjosjes”, e cila ushqen vizionin e katastrofës ekologjike të përshkruar nga Tsing: “Ne nuk dijmë vërtet se si të vazhdojmë të jetojmë dhe aq më pak si të shmangim shkatërrimin planetar. Për fat të mirë, kemi ende aleatë, njerëzorë dhe jonjerëzorë. Ende mund të eksplorojmë rrugët me shkurre të peisazheve tona të shkreta, të cilat janë edhe cepat e disiplinës kapitaliste (…) dhe plantacione të braktisura. Ne ende mund ta kapim aromën e përbashkët latente dhe atë aromë të pakapshme të vjeshtës “.
Në vend që të mbyllet në një subjektivitet të dënuar me kërkimin e pandalshëm të aleatëve heterogjenë, Vidalou menjëherë bën kritikën e një politike mjedisore që paralajmëron një katastrofë: “Kjo epokë nuk bën më asgjë tjetër : menaxhon. Menaxhon ekonomitë, popullsinë, trupat, ashtu si e menaxhon rrjetin elektrik, dhomën e kontrollit, kabinën e pilotimit. Ka dëshiruar t’ia ndërton vetes një parajsë, tani përjeton një ferr të vërtetë. Kartografia që na paraqitet tani pasqyrohet në këtë peizazh të shkatërruar: nga njëra anë, punishte titanike që shkatërrojnë gjallesat, nga ana tjetër një biodiversitet muze. Kurrë nuk kemi folur më shumë për “planetin”, “klimën”, “mjedisin global” sesa kur e gjetëm veten të mbyllur në botën më të vogël, botën e inxhinierëve “. Një “mbitokë“.
Kjo ndjenjë e “mbitokës” çon, sipas filozofit Bruno Latour, në një kritikë jomateriale të cinizmit të elitave të globalizuara të cilët do strehohen nga efektet e politikave që i promovojnë: “Gjithçka ndodh sikur një pjesë e madhe e klasës në pushtet ka arritur në përfundimin se nuk do të ketë hapësirë të mjaftueshme në tokë për ta dhe për pjesën tjetër të banorëve. Prandaj, ka vendosur që nuk do të jetë më e nevojshme të pretendojmë se historia do të vazhdojë të shkojë në një horizont të përbashkët “. Tërheqja e Shteteve të Bashkuara nga marrëveshjet e Parisit në vitin 2017 tregon këtë separatizëm planetar nga më të pasurit, i cili e vë në pyetje globalizimin. Në këtë “Rezhim të ri” klimatik ku askush nuk është më në shtëpinë e vet, sipas tij do të duhej të zgjidhnim midis “ëndrrave të arratisjes” dhe të kërkonim një “territor të banueshëm” për të gjithë, si në Veri si në Jug. Në vend të konfrontimeve shoqërore tradicionale, Latour kërkon një “betejë gjeo-shoqërore” modalitetet praktike të së cilës mbeten të paqarta.
Vidalou të paktën përpiqet t’u kthehet konflikteve për të cilat pyjet janë njëkohësisht vendi dhe shkaku; në “propagandën rreth menaxhimit të qëndrueshëm të natyrës” ai sheh shenjën e “përmbylljes historike të hegjemonisë së kalkulimeve“. Kjo kritikë e matjes dhe llogaritjes ekonomike ushqehet me besimin në një “bashkëpunim ekzistencial” midis njeriut dhe pyllit dhe vlerëson më shumë një marrëdhënie të ndjeshme ndaj botës sesa inxhinierinë, planifikimin dhe zhvillimin e mjedisit: “Katastrofa është se kudo, në tërë sipërfaqen e Tokës, kjo paaftësi e ndjeshme është imponuar si dominuese. Dhe për ata për të cilët bota ende ka kuptim, kërkohet një zgjedhje. Sepse një ditë do të na duhet të zgjedhim midis lidhjeve me jetën dhe atyre që pretendojnë ta shkatërrojnë atë, në emër të një shkuljeje universale. Kjo është politika e vetme që vlen të ekzistojë“. Por qysh ta vendosim atë brenda strukturave që ajo synon t’i zhbëjë, ose jashtë rafteve “shpirtërore” të librarive ku antikapitalisti i shkolluar gjen shpirtin shtesë që shkencat me vështirësi arrijnë t’ia japin. I mbështetur në një pemë, astrofizikanti Aurélien Barrau, autor i veprave të njohura për publikun e gjërë, evokon “karakterin e çastit gati të prekshme të botës përreth nesh“, ndërsa e përditshmja Le Monde u paraqet lexuesve të saj të verës trombinoskopin mbi “të menduarit të ri ekologjik“.
Për ta krijuar një mistikë të tillë të botës së ndjeshme, disa legjitimitete intelektuale nuk janë të tepërta sigurisht, veçanërisht ato të Latour dhe të antropologut Philippe Descola, sulmet e të cilëve kundër “ndarjes së madhe” midis natyrës dhe shoqërisë kanë pushtuar një audiencë ndërkombëtare. Kjo audiencë është edhe më mbresëlënëse nga fakti se këta autorë kombinojnë – siç ndodh në kampuset amerikane për çdo French Theory në trend – fjalime ndonjëherë të pakuptueshëm dhe në dukje radikaliste. Do të duhej, thotë Kohn, “të menjanohej ndarja midis mendjes dhe pjesës tjetër të botës“. Por, një përfundim i tillë vuan nga një paragjykim idealist edhe pse po ndodh për shkak të katastrofës ekologjike: edhe nëse dualizmi trup/mendje ose natyrë/shoqëri, do të ishte përgjegjësi i vetëm për efektet e pakontrolluara të “racionalitetit perëndimor”, duket e kotë të përpiqemi ta pengojmë duke fshirë një dallim të thjeshtë mendor dhe duke hapur “antropologjinë përtej njeriut “. Vitalizmit – traditë filozofike, sipas së cilës jeta nuk është vetëm një proces fiziko-kimik, por një forcë jetësore që vepron si një parim organizues i materies – i shtohet idealizmi, i cili aplikon plotfuqinë e mendimit deri në atë pikë sa që mund të ndryshojë mentalitete, qëndrime, racionalitet ekonomik, etj.
Kohn padyshim do t’i përgjigjej kësaj se “në bazë të kornizave tona bashkëkohore analitike është e papërshtatshme ta konsiderojmë botën biologjike si të përbërë nga mendime të gjalla“, ose, sipas shprehjes të filozofit, nga « qëllime-kuptime ». Nëse Henri Bergson, filozofi shumë konservator i ‘L’évolution créatrice’ (Evolucioni krijues) (1907), do ta kishte vizituar Amazoninë, më shumë se një shekull më parë, ai nuk do ta kishte lavdëruar më mirë vitalizmin primitiv që buron nga pyjet dhe dija ancestrale të atyre vendeve. “Kohn është më shumë se një vitalist ‘à la Bergson’, shton Descola, ai është një biofil i vërtetë: shumë gjëra dhe procese janë të gjalla, shenjat natyrisht, mendimet, madje edhe fenomenet të vetorganizuara, jo sepse janë në rrjedhë, të animuar nga një lëvizje e vazhdueshme, por sepse janë në gjendje të prodhojnë efekte, të bëjnë gjëra në botë”. Por nëse gjithçka që prodhon efekte është e gjallë, është e vështirë të “ndahet” ajo që është retorikë e pastër shkencore dhe prodhim i njohurive disi të verifikueshme për jonjerëzoret: gjithçka do të vlente njësoj në fushën e njohurive, dhe ëndrra e një jaguari do të vlente njësoj si një komunikim shkencor.
Në një nivel të tillë abstraksioni, e vërteta e analizës antropologjike nuk është sigurisht më e arritshme sesa ajo e Rousseau që dëshiron ta bëjë dallimin midis asaj që është artificiale tek njeriu dhe një gjendje të natyrës “e cila nuk ekziston, mbase nuk ka ekzistuar dhe ndoshta nuk do të ekzistojë kurrë “(Diskursi mbi origjinën dhe bazat e pabarazisë midis njerëzve). Nga një perspektivë sociologjike, do të duhej më tepër të interesohemi për transformimet akademike që kanë shoqëruar, për disa dekada, “shtrirjen e biofuqisë drejt jetës së pyjeve tropikale“, siç shpjegon sociologu David Dumoulin:përfshirja e këtyre ekosistemeve në qeverisjen e botës bëri që ata të kalojnë “nga një imagjinarë në tjetrën: pylli, nga magma e papërshkrueshme në një kompleks të mrekullueshëm speciesh dhe marrëdhëniesh; fauna tropikale, nga kërcënim i rrezikshëm në burim i çmuar, dhe njerëzit që jetojnë atje, nga joprezent ose pasivë në mbrojtës aktivë të territoreve të tyre “. Kjo përfshirje njëkohësisht e dijshme, kulturore, politike dhe ekonomike e pyjeve tropikale është arritur në stacione shkencore, por gjithashtu edhe në “shumë rrjete që shfrytëzojnë tregjet të dalura nga pyjet tropikale, secili i bazuar në njohuri dhe shkathtësi specifike: pemë / pyje për thithjen e karbonit (…), pyje dhe biodiversitet për shërbimet e ekosistemit, (…) pa harruar vlerat e zakonshme përmes krijimit të destinacioneve të shumta turistike të cilat shoqërohen nga dinamika lokale e krijimit të trashëgimisë dhe “turistifikimit” të pyjeve tropikale “. Kulti i pyjeve nuk është thjesht raporti me një botë të ndjeshme që është rizbuluar më në fund, por është pjesë e një mënjanimi sistematik të shfrytëzimit popullor të natyrës – përveç nëse është emëruar më parë si “autokton”.
Por do të ishte më mirë të merren parasysh të gjitha shfrytëzimet shoqërore të pyjeve dhe më gjërësisht, të burimeve natyrore, metodat e menaxhimit e të cilave janë pjesë e formave kolektive të organizimit – jo gjithmonë të ligjshme – në një regjim të bazuar në pronën private. Antropologët jo gjithmonë kujtojnë se pyjet ishin një çështje politike gjatë lëvizjes perëndimore të “rrethimeve” (gardhet e kullosave të lira) që shoqëroi forcimin e kapitalizmit: Edward Thompson ka analizuar Black Act (Aktin e Zi) në Anglinë e shekullit të XVII, si dhe shkrimet e para të Karl Marksit, vjedhja e lëndës drusore në Rheinland. Të dy dokumentet theksonin kriminalizimin e shprehive popullore dhe shkatërrimin e “pronës së përbashkët” për përfitim të pronës private. Marksi përshkruan në veçanti mbështetjen për pronarët e tokave që parashihej nga ligjet që do të “përjashtojnë nga pema e gjelbër e moralit një masë të tërë burrash që nuk kanë qëllim kriminal dhe t’i hedhin ata, si dru të kalbur, në ferrin e krimit, turpit dhe mjerimit”. Në fund të fundit, “idhujt prej druri triumfojnë dhe viktimat njerëzore bien”.
Dëshira për zgjerimin e antropologjisë…
Derisa mënyrat e dominimit kanë ndryshuar që nga shekulli XX, megjithatë një element mbetet i pandryshueshëm: “Pothuajse kudo në botë, kolonizimi i pyjeve ka mundësuar progresin shoqëror dhe ka përmirësuar kushtet e jetesës së fshatarëve pa tokë“. Duket se valorizimi i pyjeve si një formë moderne dhe shpirtërore e kthimit në natyrë në një botë të dëmtuar është një formë e “përbuzjes klasore” për eksploatuesit e vegjël dhe mjetet e mbijetesës që sistemi kapitalist është i gatshëm t’ua jep. Ne gjithashtu mund të shohim një përbuzje për kombet e “Jugut” dhe mënyrat e zhvillimit që sistemi kapitalist u lë atyre si zgjedhje të vetme të mundshme. Ekologjia mistike e pemëve nganjëherë kritikon shfrytëzimin “vendas” të pyjeve dhe kulturës së djegies të zhvilluar nga komunitetet rezidentë në Amazoninë boliviane ose braziliane.
Në dritën e këtyre çështjeve të cilat ‘The mushroom at the end of the world’ (Kërpudha në fund të Botës) i ritransmeton në mënyrën e vet, pa dyshim me më shumë virtuozitet se veprat e tjera mbi jetën sekrete të pyjeve, qysh mund të kënaqemi si Tsingu me avokimin e “pyjeve të shkatërruara” dhe “ndryshimeve” të “sistemit botëror” në Oregoni deri në Japoni. Duke dashur tepër të zgjerojmë antropologjinë “përtej anthropos-it” për t’i vendosur qëniet jonjerëzore dhe jo marrëdhëniet e dominimit “në zemër të jetës shoqërore“, Tsing-u kënaqet me një raport estetik ndaj botës që nxjerr në pah “momentet kalimtare të ngatërrimit” që “vlojnë nga mundësitë e parealizuara” për ta “shqyrtuar detalisht çrregullimin që mbretëron në botën që po ndërtohet, në kërkim të thesareve, që janë secili unik“.
Sipas Tsing, një “mënyrë e të jetuarit në një planet të dëmtuar“- sipas titullit të një tjetër libri të saj- do të zhvillohej në lavdërimin e singularitetit të subjektit estetik që vetëzbulohet duke u zhytur në botën e ndjeshme të pyjeve. Në fund të fundit, a nuk prodhon kjo antropologji e qenieve jonjerëzore vetëm një marrëdhënie shumë të dalluar dhe të privilegjuar me botën – atë të banorëve të bregut perëndimor të Shteteve të Bashkuara të cilët mund ta përballojnë luksin e “mbijetesës” në rrënojat e kapitalizmit që ata as që mendojnë ta kontestojnë. Ashtu siç ekziston një “ambientalizëm i të varfërve“, ekziston edhe një ambientalizëm i të pasurve.
*Sociolog (CNRS)
